شیمی درمانی

سرطان، بیماری‌ای که سلول‌های سرطانی با رشد و تکثیر بی‌رویه، آرامش بدن را برهم می‌زنند، همواره دغدغه انسان‌ها بوده است. در این میان، شیمی درمانی یکی از ابزارهای قدرتمند در مبارزه با سرطان به شمار می‌رود. اما شیمی درمانی چیست و چگونه انجام می‌شود؟ با ما همراه باشید تا با این روش درمانی حیاتی بیشتر آشنا شویم.

شیمی درمانی چیست؟

شیمی درمانی، استفاده از دارو برای از بین بردن سلول های سرطانی است. این روش با جلوگیری از رشد، تقسیم و ساخت سلول های بیشتر سلول های سرطانی منجر به درمان سرطان می شود. این داروها می‌توانند به تنهایی یا در کنار سایر روش‌های درمانی مانند جراحی و پرتو درمانی برای غلبه بر سرطان به کار روند.

این داروها می توانند از راه های مختلف عمل کنند:

• نابودی مستقیم: برخی از داروهای شیمی درمانی مستقیما به سلول های سرطانی حمله کرده و آنها را از بین می برند.
• جلوگیری از تقسیم سلولی: داروهای دیگر با فرآیند تقسیم سلولی تداخل کرده و مانع از تکثیر سلول های سرطانی می شوند.
• قطع کردن منابع غذایی: شیمی درمانی می تواند عروق خونی که تومور را تغذیه می کنند را مسدود کند و بدین ترتیب، جلوی تغذیه و رشد سلول های سرطانی را بگیرد.

نگاهی کلی

• شیمی درمانی یک درمان دارویی است که در آن از داروهای قوی شیمیایی برای از بین بردن سلول های سرطانی در بدن استفاده می شود.
• از شیمی درمانی معمولاً برای درمان سرطان استفاده می شود زیرا سلول های سرطانی خیلی سریعتر از سایر سلول های بدن رشد کرده و تکثیر می شوند.
• داروهای شیمی درمانی بسیار متنوع هستند و می توان آن ها را به تنهایی یا به صورت ترکیبی برای درمان طیف گسترده ای از سرطان ها استفاده کرد.
• شیمی درمانی یک روش مؤثر در درمان بسیاری از انواع سرطان ها است اما عوارض جانبی ناخوشایندی را نیز می تواند به همراه داشته باشد. برخی از عوارض شیمی درمانی خفیف و قابل درمان است در حالی که برخی دیگر بسیار جدی هستند.

علل استفاده از شیمی درمانی

شیمی درمانی برای از بین بردن سلول های سرطانی در افراد مبتلا به سرطان استفاده می شود. این روش به تنهایی یا همراه با سایر روش های درمانی مثل جراحی و پرتو درمانی به کار گرفته می شود.

• کوچک کردن تومور: قبل از جراحی برای برداشتن تومور، شیمی درمانی با کوچک کردن آن، عمل جراحی را آسان تر و کم تهاجمی تر می کند.
• کاهش عوارض: شیمی درمانی می تواند عوارض ناشی از تومورهای بزرگ، مانند درد یا خونریزی، را کاهش دهد.
• کاهش خطر گسترش سرطان: شیمی درمانی می تواند سلول های سرطانی که به سایر نقاط بدن سرایت کرده اند را نابود کند و از گسترش بیشتر بیماری جلوگیری نماید.
• برای کنترل و کاهش علائم و عوارض بیماری: شیمی درمانی با از بین بردن برخی سلول های سرطانی ممکن است به تسکین علائم و نشانه های سرطان نیز کمک کند. پزشکان این نوع شیمی درمانی را شیمی درمانی تسکینی می نامند.
•  

شیمی درمانی در افراد مبتلا به سرطان، در موقعیت های متفاوتی انجام خواهد شد:

• برای درمان سرطان بدون سایر روش های درمانی: از شیمی درمانی می توان به عنوان درمان اصلی سرطان استفاده کرد.
• پس از سایر اقدامات درمانی، سلول های سرطانی پنهان را از بین برد: شیمی درمانی می تواند بعد از سایر درمان ها مانند جراحی برای از بین بردن سلول های سرطانی که ممکن است در بدن باقی مانده باشند، استفاده شود. پزشکان این روش درمانی را روش کمکی را می نامند.
• آماده سازی برای سایر درمان ها: از شیمی درمانی می توان برای کوچک کردن تومور استفاده کرد تا درمان های دیگر مانند پرتودرمانی و جراحی امکان پذیر شوند. پزشکان این روش درمانی را روش نئوادجوانت می نامند.

شیمی درمانی برای بیماری هایی غیر از سرطان

برخی از داروهای شیمی درمانی برای درمان بیماری های دیگری مانند بیماری های زیر نیز مفید است:

بیماری های مغز استخوان. بیماری هایی که بر مغز استخوان و سلول های خونی تأثیر می گذارند ممکن است با پیوند مغز استخوان، که به آن پیوند سلول بنیادی نیز گفته می شود، درمان شوند. شیمی درمانی اغلب برای آماده سازی برای جراحی پیوند مغز استخوان انجام می شود.

اختلالات سیستم ایمنی بدن. دوزهای پایین داروهای شیمی درمانی می تواند به کنترل بیش فعالی سیستم ایمنی در برخی بیماری ها مانند لوپوس و روماتیسم مفصلی کمک کند.

انواع داروهای شیمی درمانی

دنیای داروهای شیمی درمانی بسیار متنوع است و هر کدام از آنها با عملکرد خاصی، به مبارزه با سلول های سرطانی می‌پردازند.

• داروهای سیتوتوکسیک (Cytotoxic): این دسته از داروها با هدف قرار دادن سلول های در حال تقسیم، رشد و تکثیر سلول های سرطانی را متوقف می کنند.
• مهارکننده های آنزیم (Enzyme Inhibitors): برخی از آنزیم ها در روند رشد و تکثیر سلول های سرطانی نقش دارند. داروهای مهارکننده آنزیم، با غیرفعال کردن این آنزیم ها، جلوی پیشرفت بیماری را می گیرند.
• داروهای ضد رگ سازی (Anti-angiogenesis): تومورها برای رشد خود به رگ های خونی جدید نیاز دارند. داروهای ضد رگ سازی با مسدود کردن مسیر تشکیل رگ های خونی جدید، از تغذیه تومور جلوگیری می کنند.
• آلکیله کننده‌ها (Alkylating agents): این داروها، با حمله به DNA سلول‌های سرطانی، از تقسیم و تکثیر آن‌ها جلوگیری می‌کنند.
• آنتی‌متابولیت‌ها (Antimetabolites): این داروها، شبیه‌سازهای تقلبی مواد اولیه مورد نیاز سلول‌ها برای رشد هستند. سلول‌های سرطانی فریب خورده و با استفاده از این مواد تقلبی، از بین می‌روند.
• آنتی‌بیوتیک های ضد تومور (Anti-tumor antibiotics): همان‌طور که از نامشان پیداست، این داروها با الهام از آنتی‌بیوتیک‌ها ساخته شده‌اند و با اختلال در عملکرد سلول‌های سرطانی، آن‌ها را نابود می‌کنند.
• مهارکننده های میتوز (Mitotic Inhibitors): این دسته دارو ها از تقسیم سلول های سرطانی جلوگیری کرده و در عین حال می‌تواند در تمام مراحل عمر سلول به آن آسیب برساند.

روش‌های تجویز داروهای شیمی درمانی

روش های مختلفی برای تجویز داروهای شیمی درمانی وجود دارد که انتخاب آن به نوع سرطان، شرایط بیمار و عوارض جانبی احتمالی دارو بستگی دارد. رایج ترین روش ها عبارتند از:

• تزریق وریدی (Intravenous injection): شیمی درمانی غالباً به صورت تزریق وریدی (به صورت داخل وریدی) تجویز می شود. این داروها را با قرار دادن یک لوله با سوزن به داخل رگ در بازو یا در دستگاهی که از طریق رگ در قفسه سینه است، وارد می‌کنند. دارو به طور مستقیم وارد جریان خون شده و به سلول‌های سرطانی در سراسر بدن می‌رسد. 
• تزریق زیر جلدی (Subcutaneous injection): در برخی موارد، داروهای شیمی درمانی به صورت زیر جلدی تزریق می‌شوند. این روش، عوارض جانبی کمتری نسبت به تزریق وریدی دارد.
• به صورت خوراکی - قرص شیمی‌درمانی (Oral): برخی داروهای شیمی درمانی، به صورت قرص یا کپسول مصرف می‌شوند. این روش برای داروهای با سمیت پایین مناسب است.
• کرم های شیمی درمانی. کرم ها یا ژل های حاوی داروهای شیمی درمانی را می توان برای درمان انواع خاصی از سرطان پوست استفاده نمود.

نکته مهم: شیمی درمانی معمولا به صورت دوره ای انجام می شود. به این معنی که بیمار دوره ای از درمان را پشت سر می گذارد و سپس به دنبال آن، زمان استراحت برای بهبود بدن در نظر گرفته می شود. این چرخه تا رسیدن به نتیجه مطلوب تکرار می شود.

داروهای شیمی درمانی برای درمان یک ناحیه از بدن استفاده می شود. داروهای شیمی درمانی را می توان مستقیماً در یک ناحیه تجویز کرد. به عنوان مثال، داروهای شیمی درمانی را می توان مستقیماً در ناحیه شکم (شیمی درمانی داخل صفاقی) ، حفره قفسه سینه (شیمی درمانی داخل پرده جنب) یا سیستم عصبی مرکزی (شیمی درمانی داخل نخاعی) تجویز کرد. شیمی درمانی همچنین می تواند از طریق مجرای ادرار به داخل مثانه انجام شود (شیمی درمانی داخل مثانه).

پزشک بر اساس عوامل مختلفی از جمله عوامل زیر، تعیین می کند که بیماران چه نوع داروهای شیمی درمانی را می بایست دریافت کنند:

• نوع سرطان
• مرحله سرطان
• سلامتی کلی
• درمان های قبلی سرطان
• اهداف و اولویت های فرد بیمار

اولویت های خود را با پزشک در میان بگذارید. با هم می توانید تصمیم بگیرید که چه چیزی برای شما مناسب است.

برنامه ریزی برای شیمی درمانی

پیش از شروع شیمی درمانی، پزشک متخصص با انجام آزمایش های مختلف، وضعیت کلی بیمار و نوع و مرحله سرطان را بررسی می کند. بر اساس این اطلاعات، پزشک متخصص بهترین دارو یا ترکیبی از داروهای شیمی درمانی را برای بیمار تجویز می کند. همچنین، برنامه ریزی دقیق برای دوز مصرفی دارو، تعداد دوره های درمانی و فواصل زمانی بین دوره ها انجام می شود. این برنامه ریزی با در نظر گرفتن نوع سرطان، مرحله بیماری و شرایط سلامتی بیمار صورت می گیرد.

شیمی درمانی که مستقیماً به بافت سرطانی اعمال می شود.

شیمی درمانی را می توان مستقیماً در ناحیه سرطان یا بعد از جراحی، جایی که بافت سرطانی قرار داشته است، اعمال کرد. به عنوان نمونه، ابزار دیسک شکلی حاوی داروهای شیمی درمانی را می توان در حین جراحی در نزدیکی تومور قرار داد (به این ابزار ویفر گفته می شود). ویفرها با گذشت زمان داروهای شیمی درمانی آزاد می کنند. داروهای شیمی درمانی همچنین ممکن است به داخل ورید یا شریانی که مستقیماً تومور را تغذیه می کند، تزریق شوند.

فواصل درمان

پزشک براساس اینکه فرد بیمار چه داروهایی دریافت می کند، ویژگی های سرطان و میزان بهبودی بدن بعد از هر بار درمان، تعیین می کند که او باید چند بار تحت درمان با شیمی درمانی قرار بگیرد. برنامه درمان با شیمی درمانی متفاوت است. درمان شیمی درمانی می تواند مداوم باشد یا ممکن است بین دوره های درمان و دوره های استراحت متناوب باشد تا بیماران بهبود یابند.

محل درمان

محل انجام شیمی درمانی، به شرایط بیمار بستگی دارد که عبارتند از:

• در یک واحد شیمی درمانی سرپایی
• در مطب پزشک
• در بیمارستان
• در خانه، مانند هنگام مصرف قرص های شیمی درمانی

عوارض جانبی شیمی درمانی

هر دارو عوارض جانبی مختلفی دارد. متاسفانه، داروهای شیمی درمانی علاوه بر اثرگذاری بر سلول های سرطانی، می توانند روی سلول های سالم بدن نیز تاثیر بگذارند. این مسئله منجر به بروز عوارض جانبی در طی دوره درمان می شود. شدت و نوع عوارض جانبی بسته به نوع دارو، دوز مصرفی و شرایط بدنی بیمار متفاوت است. برخی از شایع ترین عوارض جانبی شیمی درمانی عبارتند از:

عوارض جانبی رایجی که در طی درمان شیمی درمانی رخ می دهند عبارتند از:

• حالت تهوع و استفراغ: تهوع و استفراغ از عوارض شایع گوارشی ناشی از شیمی درمانی هستند. با مصرف داروهای ضد تهوع می توان شدت این عوارض را کاهش داد.
• اسهال، یبوست و از دست دادن اشتها: شیمی‌درمانی می‌تواند با تاثیر بر روی دستگاه گوارشی منجر به علائمی همچون اسهال یا یبوست و کاهش اشتها شود.
• ریزش مو: یکی از شناخته شده ترین عوارض جانبی شیمی درمانی، ریزش مو است. اما خوشبختانه، ریزش مو در اغلب موارد موقتی بوده و پس از پایان درمان، موها مجددا رشد می کنند.
• خستگی: احساس خستگی و بی حالی یکی از عوارض شایع شیمی درمانی است. استراحت کافی و تغذیه مناسب می تواند در بهبود خستگی ناشی از درمان موثر باشد.
• تب: کاهش سلول های سفید خون می‌تواند احتمال عفونت و در نتیجه، تب را افزایش دهد.
• زخم های دهان (آسیب به دهان و لثه): شیمی درمانی می تواند باعث بروز زخم های دهانی و التهاب لثه شود. رعایت بهداشت دهان و دندان در طول دوره درمان بسیار حائز اهمیت است.
• درد: برخی دارو ها می‌تواند باعث تغییر بافت های بدن و حساسیت بیشتر آنها نسبت به محرک های درد شود.
• کبودی آسان و خون‌ریزی: شیمی درمانی با تغییر میزان پلاکت های خون، بدن را در مقابل عوامل صدمه رسان به عروق خونی، آسیب پذیر می‌کند.
• کاهش سلول های خونی: داروهای شیمی درمانی می توانند باعث کاهش تعداد گلبول های سفید خون، گلبول های قرمز خون و پلاکت ها شوند. این مسئله می تواند منجر به افزایش خطر ابتلا به عفونت، کم خونی و خونریزی شود.

بسیاری از این عوارض جانبی قابل پیشگیری یا درمان هستند و بیشتر آنها پس از پایان درمان فروکش می کنند.

عوارض جانبی ماندگار و دیررس

داروهای شیمی درمانی همچنین می توانند عوارض جانبی ایجاد کنند که تا چند ماه یا چند سال پس از درمان مشهود نیستند. عوارض جانبی دیررس بسته به داروی شیمی درمانی متفاوت است اما می تواند شامل موارد زیر باشد:

• آسیب به بافت ریه
• مشکلات قلبی
• ناباروری
• مشکلات کلیوی
• آسیب عصبی (نوروپاتی محیطی)
• خطر ایجاد سرطان ثانویه

در صورت بروز هرگونه عوارض جانبی دیررس، پزشک را مطلع سازید و از او بپرسید که از چه علائم و نشانه هایی که ممکن است نشانه بروز مشکلی باشند، باید آگاه باشید.

توصیه های آمادگی برای درمان

چگونگی آمادگی برای شیمی درمانی بستگی به این دارد که چه داروهایی را دریافت می کنید و چگونه تجویز می شوند. پزشک دستورالعمل های خاصی را برای آماده سازی برای درمان های شیمی درمانی به شما می دهد. شاید لازم باشد:

• پیش از شیمی درمانی داخل وریدی، وسیله ای را با جراحی داخل ورید قرار دهند. اگر شیمی درمانی به صورت داخل وریدی دریافت می شود، پزشک ممکن است دستگاهی مانند یک لوله یا پمپ را داخل رگ ها قرار دهد. این دستگاه ها یا دستگاه های دیگر با کمک جراحی در یک رگ بزرگ، معمولاً در قفسه سینه کاشته می شوند و اینگونه داروهای شیمی درمانی را از طریق آنها به فرد بیمار می دهند.
• برای اطمینان از آمادگی بدن برای دریافت شیمی درمانی آزمایش های مختلفی انجام می شود. آزمایش خون برای بررسی عملکرد کلیه و کبد و آزمایش قلب برای بررسی سلامت قلب می تواند تعیین کند که آیا بدن آماده شروع شیمی درمانی هست یا خیر. در صورت وجود هرگونه مشکلی، پزشک ممکن است درمان را به تأخیر بیندازد یا یک داروی شیمی درمانی و دوز دیگری که برای شخص شما بی خطر هست را تجویز کند.
• به دندانپزشک خود مراجعه کنید. پزشک ممکن است به دندانپزشک توصیه کند تا دندان های شما را از نظر عفونت بررسی کند. درمان عفونت های موجود می تواند خطر عوارض ناشی از شیمی درمانی را کم کند زیرا هنگام انجام برخی از شیمی درمانی ها ممکن است توانایی بدن برای مبارزه با عفونت ها کاهش یابد.
• از قبل برای احتمال بروز عوارض جانبی برنامه ریزی کنید. از پزشک خود بپرسید که وقوع چه عوارض جانبی را در حین شیمی درمانی و بعد از آن انتظار دارد و هماهنگی های لازم را با او انجام دهید. به عنوان مثال اگر شیمی درمانی منجر به ناباروری شود، ممکن است بخواهید گزینه ی حفظ اسپرم یا تخمک های خود را در نظر بگیرید و یا اگر شیمی درمانی باعث ریزش مو می شود، برای پوشش سر خود برنامه ریزی کنید.
• برای کمک گرفتن در خانه و محل کار هماهنگی های لازم را انجام دهید. بیشتر شیمی درمانی ها در یک کلینیک و بصورت سرپایی انجام می شوند و این به این معنی است که بیشتر افراد در طول شیمی درمانی می توانند به کار خود ادامه دهند و فعالیت های معمول خود را انجام دهند. پیش بینی دقیق این امر دشوار است.
• اگر بعد از درمان به مرخصی در محل کار یا کمک گرفتن از اعضای خانوادتان احتیاج پیدا کردید، از آنها کمک بخواهید. همچنین جزئیات شیمی درمانی را از پزشک خود بپرسید تا بتوانید برای سایر فعالیت ها، هماهنگی های لازم را انجام دهید.
• برای اولین درمان خود آماده شوید. نحوه آماده سازی برای شیمی درمانی را از پزشک یا پرستاران شیمی درمانی بپرسید.بهتر است که پس از انجام اولین شیمی درمانی، به خود استراحت دهید.اگر داروهای شیمی درمانی باعث حالت تهوع تان می شوند، پیش از انجام شیمی درمانی، یک وعده غذایی سبک میل کنید.
• از یک دوست یا یکی از اعضای خانواده خود بخواهید تا شما را در اولین جلسه شیمی درمانی تان همراهی کنند؛ زیرا اولین بار ممکن است که داروها باعث خواب آلودگی شما شوند یا عوارض جانبی دیگری ایجاد کنند که رانندگی را برایتان دشوار سازد.

مراقبت های حمایتی در کنار شیمی درمانی

برای کمک به بیمار در تحمل عوارض جانبی شیمی درمانی و تقویت بدن در طول درمان، از مراقبت های حمایتی استفاده می شود. این مراقبت ها شامل موارد زیر است:

• تغذیه مناسب: مصرف رژیم غذایی سرشار از مواد مغذی و مایعات کافی، به تقویت سیستم ایمنی بدن و کاهش عوارض جانبی کمک می کند.
• کنترل تهوع و استفراغ: با مصرف داروهای ضد تهوع تجویز شده توسط پزشک، می توان شدت تهوع و استفراغ را کنترل کرد.
• مراقبت از دهان و دندان: رعایت بهداشت دهان و دندان با مسواک زدن مرتب و استفاده از دهانشویه های مناسب، از بروز زخم های دهانی و التهاب لثه پیشگیری می کند.
• پیشگیری از عفونت: شستن مرتب دست ها، اجتناب از تماس با افراد بیمار و تزریق واکسن های لازم، به پیشگیری از ابتلا به عفونت کمک می کند.
• کنترل درد: در صورت بروز درد، پزشک متخصص داروهای مسکن مناسب را تجویز می کند.
• حمایت روحی و روانی: شیمی درمانی می تواند بر روحیه بیمار تاثیر بگذارد. مشاوره با روانشناس و صحبت با افراد حامی، می تواند در مدیریت استرس و حفظ روحیه بیمار موثر باشد.

سخن پایانی

در طول دوره شیمی درمانی به طور منظم با پزشک سرطان (آنکولوژیست) خود ملاقات خواهید کرد. متخصص سرطان در مورد هرگونه عوارض جانبی که تجربه می کنید از شما سوال خواهد پرسید زیرا بسیاری از آنها قابل کنترل هستند.

بسته به شرایط بیمار ممکن است که او تحت اسکن و آزمایش های دیگری برای کنترل سرطان در طول شیمی درمانی قرار بگیرد. این آزمایش ها می توانند پزشک را از عکس العمل سرطان به درمان ها مطلع سازند و اینگونه او درمان متناسب با شرایط هر فرد را تنظیم خواهد کرد.

پرسش های متداول