چرا شیمی‌درمانی باعث تهوع می‌شود و چگونه آن را مدیریت کنیم؟

تهوع و استفراغ ناشی از شیمی درمانی (CINV) یکی از شایع ترین و آزاردهنده ترین عوارض جانبی شیمی درمان سرطان است. این عارضه نه تنها کیفیت زندگی بیمار را به شدت کاهش می دهد، بلکه می تواند منجر به عواقب جدی تری مانند کم آبی بدن، سوءتغذیه و حتی تأخیر یا توقف در روند درمان شود. با این حال، پیشرفت های اخیر در پزشکی، مدیریت این عارضه را بسیار مؤثرتر کرده است. امروزه، با شناخت دقیق سازوکار آن و وجود داروهای مدرن، می توان تهوع و استفراغ ناشی از شیمی درمانی را در اکثر بیماران به خوبی کنترل کرد. شعار اصلی در مدیریت این عارضه این است: بهترین راه، پیشگیری است. هدف این است که حتی قبل از اینکه بدن احساس تهوع را تجربه کند، با داروهای مناسب، از بروز آن جلوگیری کنیم.

چرا شیمی درمانی باعث تهوع می شود؟

برای درک بهتر این موضوع، بهتر است با سازوکار پیچیده بدن در برابر مواد خارجی آشنا شویم. بدن شما مجهز به دو سیستم هشداردهنده بسیار حساس است که با همکاری یکدیگر، تهوع را ایجاد می کنند:

۱. سیستم هشدار مرکزی در مغز:

در مغز، ناحیه ای به نام ناحیه محرک کموریسپتور (CTZ) وجود دارد که وظیفه اصلی آن، اسکن مداوم جریان خون برای شناسایی هرگونه ماده سمی یا ناآشنا است. هنگامی که داروهای شیمی درمانی (که بدن آنها را به عنوان مواد سمی شناسایی می کند) وارد جریان خون می شوند، CTZ آنها را تشخیص داده و به سرعت سیگنالی به مرکز کنترل تهوع و استفراغ می فرستد. این مرکز، با ایجاد حس تهوع و سپس استفراغ، سعی می کند بدن را از شر آن ماده خلاص کند.

۲. سیستم هشدار محیطی در دستگاه گوارش:

دیواره معده و روده با سلول های حساسی پوشیده شده است که به آنها سلول های انتروکرومافین می گویند. این سلول ها به هرگونه تحریک یا آسیب شدید واکنش نشان می دهند.

همکاری این دو سیستم برای ایجاد تهوع:

داروهای شیمی درمانی هر دو سیستم را به صورت همزمان فعال می کنند:

• فعال سازی از طریق خون: هنگامی که داروی شیمی درمانی وارد خون می شود، "مرکز کنترل" در مغز (CTZ) آن را به عنوان یک ماده خارجی و خطرناک شناسایی کرده و به سرعت آژیر خطر را به صدا درمی آورد.
• فعال سازی از طریق گوارش: همزمان، همین دارو به سلول های حساس دیواره دستگاه گوارش آسیب می رساند. در پاسخ به این آسیب، این سلول ها مقدار زیادی از یک پیام رسان عصبی به نام سروتونین آزاد می کنند. سروتونین از طریق اعصاب، به مرکز کنترل استفراغ در مغز اطلاع می دهد که "یک مشکل جدی در دستگاه گوارش در حال وقوع است!".

این فعال سازی دوگانه، از هر دو مسیر مغزی و گوارشی، باعث ایجاد یک تهوع شدید و فوری می شود. داروهای ضدتهوع مدرن دقیقاً برای مسدود کردن این سیگنال ها طراحی شده اند؛ یعنی یا مسیرهای فعال کننده در مغز را مسدود می کنند، یا پیام اضطراری سروتونین را در مسیر خود خنثی می سازند تا از رسیدن آن به مغز جلوگیری کنند.

انواع تهوع و استفراغ ناشی از شیمی درمانی (CINV)

تهوع و استفراغ ناشی از شیمی درمانی همیشه به یک شکل اتفاق نمی افتد. درک انواع مختلف آن برای انتخاب بهترین راهکار درمانی توسط پزشک ضروری است. در اینجا، هر نوع را با جزئیات کامل تر بررسی می کنیم:

1. تهوع و استفراغ حاد: این نوع تهوع در ۲۴ ساعت اول پس از دریافت شیمی درمانی رخ می دهد و اغلب در چند ساعت ابتدایی به اوج شدت خود می رسد. علت اصلی آن، فعال سازی سریع و گسترده سیستم هشدار محیطی بدن است: داروهای شیمی درمانی باعث آسیب به سلول های حساس دیواره دستگاه گوارش شده و آنها را وادار به آزاد کردن مقدار زیادی سروتونین می کنند. این سروتونین بلافاصله به مغز سیگنال می فرستد و واکنش فوری تهوع و استفراغ را برمی انگیزد. خوشبختانه، به دلیل شناخت دقیق این مکانیسم، داروهای بسیار مؤثری برای پیشگیری از آن وجود دارد که با مصرف به موقع، می توانند این نوع تهوع را به خوبی کنترل کنند.
2. تهوع و استفراغ تأخیری: برخلاف نوع حاد که فوری است، تهوع تأخیری از ۲۴ ساعت پس از شیمی درمانی شروع شده و می تواند تا ۲ تا ۵ روز ادامه پیدا کند. این نوع تهوع توسط سروتونین ایجاد نمی شود، بلکه عامل اصلی آن آزاد شدن ماده ای به نام ماده P است. این ماده به تدریج آزاد می شود و مستقیماً گیرنده های خود را در "مرکز تهوع" در مغز تحریک می کند. به همین دلیل، داروهایی که برای تهوع حاد (بر پایه سروتونین) استفاده می شوند ممکن است به تنهایی برای تهوع تأخیری کافی نباشند. پزشک برای پیشگیری از آن، به ویژه برای داروهایی مانند سیس پلاتین و دوکسوروبیسین که به شدت با این نوع تهوع مرتبط هستند، از داروهای مکمل استفاده می کند.
3. تهوع و استفراغ مورد انتظار: این یک نوع تهوع شرطی و روانی است که قبل از شروع تزریق داروی شیمی درمانی، گاهی حتی با فکر کردن به آن یا با قرار گرفتن در محیط بیمارستان، رخ می دهد. اگر بیمار در دوره های قبلی تجربه تهوع و استفراغ کنترل نشده داشته باشد، مغز او محیط درمانی (مانند بوی بیمارستان، صدای پمپ تزریق یا دیدن پرستار) را با حس تهوع مرتبط می کند. در جلسات بعدی، صرفاً با قرار گرفتن در آن محیط، بدن واکنش تهوع را به صورت خودکار نشان می دهد. مدیریت این نوع تهوع معمولاً نیازمند رویکردهای ترکیبی شامل داروهای ضداضطراب و تکنیک های آرام سازی است.
4. تهوع و استفراغ حمله ای: به تهوعی گفته می شود که با وجود مصرف داروهای پیشگیرانه اتفاق می افتد. این شرایط نشان می دهد که رژیم ضد تهوع فعلی به اندازه کافی قوی یا مناسب نیست. در چنین مواقعی، پزشک داروهای خاصی (داروهای نجات بخش) را تجویز می کند که بیمار می تواند در صورت بروز تهوع ناگهانی از آنها استفاده کند تا از شدت آن کاسته شود و وضعیت را تحت کنترل درآورد.
5. تهوع و استفراغ مقاوم به درمان: این بدترین نوع تهوع است که به تهوعی گفته می شود که در چندین دوره متوالی تکرار شده و حتی به داروهای نجات بخش نیز پاسخ نمی دهد. در این شرایط، نیاز به بازنگری کامل و جامع در رژیم ضدتهوع توسط پزشک است. ممکن است نیاز به ترکیب های دارویی قوی تر، تغییر دوز یا رویکردهای درمانی متفاوتی باشد تا کنترل کامل تهوع به دست آید و بیمار بتواند درمان خود را با راحتی بیشتری ادامه دهد.

چه کسانی بیشتر در معرض تهوع و استفراغ ناشی از شیمی درمانی هستند؟

شدت تهوع و استفراغ ناشی از شیمی درمانی (CINV) در افراد مختلف متفاوت است. شناخت عواملی که ریسک بروز این عارضه را افزایش می دهند، به پزشک کمک می کند تا یک رژیم ضدتهوع متناسب و مؤثر را از همان ابتدا تجویز کند

نوع داروی شیمی درمانی

این مهم ترین و اصلی ترین عامل در تعیین احتمال بروز CINV است. داروهای شیمی درمانی بر اساس میزان پتانسیل تهوع آفرینی به چهار دسته تقسیم می شوند که پزشک با در نظر گرفتن این طبقه بندی، قدرت داروهای ضدتهوع را برای شما تعیین می کند:

• خطر بالا: داروهایی مانند سیس پلاتین که در بیش از ۹۰٪ بیماران باعث تهوع و استفراغ می شوند. این داروها نیاز به قوی ترین و جامع ترین رژیم های ضدتهوع دارند.
• خطر متوسط: داروهایی مانند دوکسوروبیسین یا سیکلوسپورین که در ۳۰٪ تا ۹۰٪ بیماران باعث تهوع می شوند. مدیریت این گروه نیز با داروهای ترکیبی انجام می شود.
• خطر پایین: داروهایی که در ۱۰٪ تا ۳۰٪ بیماران تهوع ایجاد می کنند و معمولاً به داروهای ضدتهوع ضعیف تر نیاز دارند.
• خطر حداقل: داروهایی که کمتر از ۱۰٪ بیماران را دچار تهوع می کنند. در این موارد ممکن است نیازی به مصرف داروی ضدتهوع نباشد.

ویژگی های فردی بیمار

علاوه بر نوع دارو، ویژگی های شخصی هر فرد نیز نقش مهمی در شدت CINV ایفا می کند:

• سن: افراد جوان تر (به ویژه زیر ۵۰ سال) به دلیل حساسیت بیشتر سیستم عصبی، بیشتر مستعد تهوع هستند. هرچه سن بیمار بالاتر باشد، ریسک تهوع و استفراغ کاهش می یابد.
• جنسیت: زنان، به خصوص اگر سابقه تهوع شدید در بارداری (ویار شدید) یا "بیماری حرکت" (مانند تهوع در هنگام حرکت با وسایل نقلیه) داشته باشند، به دلیل حساسیت هورمونی و عصبی، بیشتر در معرض خطرند.
• سابقه مصرف الکل: افراد با سابقه مصرف مزمن الکل، معمولاً تحمل بیشتری نسبت به تهوع دارند.
• اضطراب: سطح بالای اضطراب و نگرانی می تواند آستانه تحمل بدن در برابر تهوع را به شدت پایین بیاورد. این عامل به خصوص در بروز تهوع پیش بینی کننده نقش کلیدی دارد.
• تجربه قبلی: قوی ترین پیش بینی کننده برای بروز تهوع در دوره های بعدی، تجربه تهوع کنترل نشده در دوره قبلی شیمی درمانی است. این موضوع اهمیت کنترل کامل تهوع از همان جلسه اول را دوچندان می کند تا از شکل گیری یک واکنش شرطی در ذهن بیمار جلوگیری شود.

مدیریت و پیشگیری از تهوع و استفراغ ناشی از شیمی درمانی

مدیریت موفق تهوع و استفراغ ناشی از شیمی درمانی یک رویکرد چندجانبه است که شامل ترکیبی از درمان های دارویی، تغذیه ای و تکنیک های ذهنی-بدنی می شود. هیچ یک از این روش ها به تنهایی کامل نیستند، اما ترکیب آن ها میز تواند تفاوت بزرگی در راحتی بیمار ایجاد کند.

مدیریت دارویی

داروها بر اساس نوع شیمی درمانی و سطح خطر تهوع آفرینی آن، تجویز می شوند. پزشک شما معمولاً از ترکیبی از داروهای زیر استفاده می کند تا بیشترین اثربخشی را به دست آورد:

• مسدودکننده های سروتونین (Antagonists 5-HT3): این داروها (مانند اندانسترون و پالونوسترون) در برابر تهوع حاد قوی هستند. آنها با مسدود کردن گیرنده های سروتونین در دستگاه گوارش و مغز، از ارسال پیام اضطراری به "مرکز تهوع" جلوگیری می کنند.
• مسدودکننده های ماده P (Antagonists NK1): این داروها (مانند اپرپیتانت) مستقیماً "مرکز کنترل تهوع" در مغز را هدف قرار می دهند و بهترین سلاح برای پیشگیری از تهوع تأخیری هستند.
• کورتیکواستروئیدها (دگزامتازون): دگزامتازون یک داروی ضدالتهابی قوی است که اثربخشی سایر داروهای ضدتهوع را به شدت افزایش می دهد. این دارو یک جزء کلیدی در رژیم های درمانی برای شیمی درمانی های با خطر متوسط و بالا است.
• الانزاپین: این دارو یک ضدتهوع بسیار قدرتمند است، زیرا چندین مسیر ایجادکننده تهوع (از جمله دوپامین، سروتونین و ماده P) را به طور همزمان مسدود می کند. به همین دلیل، برای پیشگیری در رژیم های پرخطر و درمان تهوع مقاوم به درمان بسیار مؤثر است.

نکته کلیدی: بسیار مهم است که داروهای ضدتهوع را دقیقاً طبق دستور پزشک و قبل از شروع تهوع مصرف کنید (حتی اگر احساس تهوع ندارید). هدف، پیشگیری از بروز تهوع است، نه درمان پس از وقوع آن.

مدیریت غیردارویی

این راهکارها در کنار داروها می توانند تأثیر بسیار زیادی در کنترل تهوع داشته باشند و به بیمار احساس کنترل بیشتری بر وضعیت خود می دهند:

تغذیه مناسب:

• وعده های کوچک و مکرر: به جای سه وعده بزرگ، ۶ تا ۸ وعده کوچک و سبک در طول روز میل کنید. این کار از خالی ماندن یا بیش از حد پر شدن معده که هر دو می توانند تهوع را تشدید کنند، جلوگیری می کند.
• انتخاب غذا: غذاهای خشک و نشاسته ای (مانند نان تست، کراکر و برنج ساده) و غذاهای خنک (مانند ماست و میوه های آبدار) معمولاً بهتر تحمل می شوند. از غذاهای چرب، سرخ شده، پرادویه و دارای بوی تند پرهیز کنید.
• نوشیدن مایعات: مایعات را به آرامی و بین وعده های غذایی بنوشید، نه همراه با غذا. آب، چای زنجبیل رقیق و آبمیوه های طبیعی رقیق شده گزینه های مناسبی هستند.

تکنیک های ذهن و بدن:

• طب فشار: فشار ملایم بر نقطه P6 (درون مچ دست، حدود سه انگشت پایین تر از چین مچ) می تواند به کاهش تهوع کمک کند. مچ بندهای مخصوص این کار نیز موجود است.
• زنجبیل: مطالعات نشان داده اند که زنجبیل می تواند در کاهش تهوع مؤثر باشد. می توانید از چای زنجبیل یا کپسول های آن (پس از مشورت با پزشک) استفاده کنید.
• کنترل استرس: تکنیک های تنفس عمیق، مدیتیشن و گوش دادن به موسیقی آرامش بخش می توانند به ویژه برای کنترل تهوع قابل انتظار بسیار مفید باشند. این روش ها به آرام سازی ذهن و بدن کمک می کنند.

سخن پایانی

همیشه با تیم درمانی خود در ارتباط نزدیک باشید. هرگونه تهوع، حتی اگر خفیف باشد، را به آنها گزارش دهید تا بتوانند بهترین راهکار را برای شما فراهم کنند. به یاد داشته باشید که شما مجبور به تحمل این عارضه نیستید. امروزه با ترکیبی از داروهای مؤثر و راهکارهای جانبی، می توان تجربه شیمی درمانی را بسیار قابل تحمل تر کرد.