ذات الریه (پنومونی یا سینه پهلو) نوعی عفونت ریوی است که باعث التهاب کیسه های هوایی در ریه و عفونت آن ها می شود. این بیماری می تواند در اثر ویروس، باکتری یا قارچ ایجاد شود. در ادامه اطلاعاتی درباره علائم و علل بروز ذات الریه، نحوه تشخیص و درمان آن ارائه می شود.
بیماری ذات الریه چیست؟
ذات الریه (سینه پهلو / پنومونی) بیماریی است که باعث التهاب کیسه های هوایی در یک یا هر دو ریه می شود. در این بیماری ممکن است کیسه های هوایی ریه از مایع و یا چرک پر شده و منجر به سرفه های خلطی یا چرکی، تب، لرز و دشواری تنفس شود. گروهی از میکرو ارگانیسم ها (باکتری ها، ویروس ها و قارچ ها) می توانند باعث پنومونی (ذات الریه) شوند. شدت ذات الریه می تواند از طیف خفیف تا کشنده ای را شامل شود. این بیماری می تواند برای نوزادان، خردسالان، افراد بالای ۶۵ سال، و افرادی که بیماری های دیگر و یا سیستم ایمنی ضعیفی دارند، خطرناک باشد.
علائم بیماری ذات الریه
علائم ذات الریه از خفیف تا شدید درجه بندی می شود و به نوع عامل بیماری زا و سن بستگی دارد. علائم خفیف بیماری مشابه علائم سرما خوردگی و یا آنفولانزا می باشد اما کمی بیشتر به طول می انجامد. علائم آن می توانند به صورت زیر بروز کنند:
- درد قفسه سینه در هنگام تنفس و سرفه کردن
- گیجی و کاهش هشیاری در بزرگسالان 65 سال به بالا
- سرفه های معمولاً خلطی
- خستگی
- تب، تعریق و لرز
- کم تر از حد طبیعی بودن دمای بدن به صورت مقطعی (در بزرگسالان بالای 65 سال و افرادی با نقص و ضعف سیستم ایمنی)
- حالت تهوع، استفراغ یا اسهال
- تنگی نفس
ممکن است نوزادان و خردسالان علائم بیماری را به صورت استفراغ، تب و سرفه، بی قراری، بی حالی و تنفس و دشواری در غذا خوردن بروز دهند.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد
در صورت تجربۀ علائمی مانند دشواری تنفس، درد قفسه سینه، تب طولانی مدت 39 درجه یا بالاتر از آن، سرفه های شدید (به خصوص سرفه های چرکی) باید به پزشک مراجعه کرد. افرادی که در گروه های پر خطر زیر قرار دارند، باید در صورت مشاهده علائم بیماری، حتما به پزشک مراجعه کنند:
- بزرگسالان 65 سال به بالا
- کودکان زیر 2 سال
- افراد با بیماری های مزمن و یا سیستم ایمنی ضعیف
- افرادی که شیمی درمانی می شوند و یا دارو هایی مصرف می کنند که سیستم ایمنی آنها را ضعیف می کند.
در افراد مسنی که دچار نارسایی قلبی و یا مشکلات مزمن ریوی هستند، ذات الریه می تواند به سرعت به یک بیماری کشنده تبدیل شود.
علل بیماری ذات الریه
عوامل بیماری زای بسیاری باعث ذات الریه می شوند، اغلب آنها باکتری های و ویروس های موجود در هوایی هستند که نفس می کشیم. معمولاً بدن مانع ایجاد بیماری ریوی توسط این میکروب ها می شود. اما ممکن است گاهی، حتی اگر حال عمومی فرد خوب باشد، این میکروب ها بر سیستم ایمنی بدن غلبه کرده و بیماری ایجاد شود. ذات الریه بر اساس نوع میکروب و مکانی که بیمار به آن دچار شده است طبقه بندی می شود.
ذات الریه اکتسابی از جامعه (CAP)
این عفونت شایع ترین نوع ذات الریه است که در خارج از بیمارستان ها و یا مراکز درمانی اتفاق می افتد، که ممکن است در نتیجه موارد زیر ایجاد شود:
- باکتری. شایع ترین عامل ذات الریه در آمریکا باکتری استرپتوکوکوس پنومونیا می باشد که می تواند به خودی خود یا بعد از سرماخوردگی و آنفولانزا فعال شده و منجر به ذات الریه شود.
- ارگانیسم های باکتری مانند. مایکوپلاسما پنومونیا نیز می تواند باعث ذات الریه شود. این نوع می تواند علائم خفیف تری نسبت به بقیه ایجاد کند. پنومونی رونده اسم غیر رسمی این ذات الریه است و به حدی شدید نیست که بتواند فرد را در بستر بیماری بیاندازد.
- قارچ. این نوع ذات الریه در بین افرادی که دچار بیماری های مزمن و یا نقص سیستم ایمنی هستند و افرادی که به هر دلیلی حجم زیادی از قارچ را استنشاق کرده اند، بسیار متداول است. قارچ هایی که باعث این نوع ذات الریه می شوند در فضله پرندگان و خاک یافت شده و با توجه به شرایط جغرافیایی منطقه متفاوت خواهند بود.
- ویروس ها از جمله کووید-19. بعضی از ویروس هایی که باعث ایجاد سرما خوردگی و یا آنفولانزا می شوند، باعث ذات الریه نیز می شوند. این ویروس ها شایع ترین عامل ذات الریه در کودکان زیر 5 سال می باشند. پنومونی ویروسی علائم خفیفی دارد اما در برخی موارد می تواند بسیار جدی باشد. کرونا ویروس نیز می تواند باعث این بیماری شده که ممکن است بسیار شدید باشد.
ذات الریه اکتسابی از بیمارستان (HAP)
گروهی از افراد زمانی که در بیمارستان بستری هستند، دچار این نوع ذات الریه می شوند. این ذات الریه می تواند بسیار خطرناک باشد، چرا که عامل آن می تواند به آنتی بیوتیک ها مقاوم تر بوده و همچنین افرادی که دچار آن شده اند، پیش از آن بیمار بوده اند. افرادی که زیر ونتیلاتور (دستگاه تنفس مصنوعی) قرار دارند در خطر بیشتری برای ابتلا به پنومونی بیمارستانی قرار دارند.
ذات الریه اکتسابی از مراکز مراقبت (HCAP)
این عفونت در افرادی که مدت زمان طولانی در مراکز درمانی و یا مراقبت های ویژه، مانند مراکز دیالیز کلیه حضور دارند اتفاق می افتند. این عفونت مانند ذات الریه اکتسابی از بیمارستان می تواند در نتیجه باکتری هایی ایجاد شود که به آنتی بیوتیک مقاوم تر هستند.
ذات الریه ناشی از آسپیراسیون
این نوع ذات الریه در نتیجه وارد شدن غذا، نوشیدنی، استفراغ یا بزاق درون ریه ها ایجاد می شود. اختلال رفلکس حلقی (نوعی واکنش غیرارادی که از ورود جسم خارجی به ریه ها جلوگیری می کند) در نتیجه عواملی مانند آسیب های مغزی، اختلال بلع، مصرف بیش از اندازه ی الکل یا مواد مخدر منجر به آسپیراسیون می شود.
عوامل خطرساز (ریسک فاکتورها)
دو گروه بیشتر از بقیه در معرض خطر ابتلا به ذات الریه می باشند:
- کودکان 2 ساله یا کمتر از آن
- افراد 65 سال به بالا
سایر عوامل عبارتند از:
- بستری شدن. بستری شدن در بخش آی سی یو (ICU) بیمارستان و به خصوص استفاده از ونتیلاتور.
- بیماری های مزمن. ابتلا به آسم، بیماری مزمن انسدادی ریه (COPD)، یا بیماری های قلبی.
- استعمال دخانیات. سیگار کشیدن می تواند دفاع طبیعی بدن را در برابر عوامل ایجاد کنندۀ ذات الریه تضعیف کند.
- سیستم ایمنی تضعیف یا سرکوب شده. افراد مبتلا به ایدز / اچ آی وی (AIDS / HIV)، افرادی که پیوند عضو داشته اند، تحت شیمی درمانی قرار دارند یا برای مدت طولانی تحت درمان با داروهای استروئیدی قرار داشته اند، به دلیل تضعیف سیستم ایمنی بیشتر در معرض ابتلا به ذات الریه قرار دارند.
عوارض بیماری
گروهی به خصوص از افراد در معرض خطر-حتی با وجود درمان- نیز ممکن است دچار عوارض بیماری شوند، این عوارض عبارتند از:
- ورود باکتری به جریان خون (باکتریمی). باکتری هایی که از ریه وارد جریان خون می شوند می توانند باعث عفونت سایر اندام در نتیجه اختلال در عملکرد و نارسایی آن ها شوند.
- تنفس سخت. اگر ذات الریه شدید باشد یا فرد به بیماری مزمن ریوی دیگری مبتلا باشد، ممکن است دچار مشکلات تنفسی شود. به همین دلیل ممکن است تا زمان بهبودی به بستری شدن در بیمارستان و حتی استفاده از ونتیلاتور نیاز باشد.
- تجمع مایع در اطراف ریه (پلورال افیوژن). ذات الریه می تواند باعث تجمع مایعات در فضای محدود لایه های بافتی پوشش ریه ها و قفسه سینه (پلورا) شود. در صورت عفونی شدن این مایع ممکن است لازم باشد تا مایع به کمک لوله یا جراحی تخلیه شود.
- آبسه ی ریوی. اگر چرک در داخل حفره ای از ریه تشکیل شود، آبسه ایجاد می شود. معمولاً درمان آبسه با آنتی بیوتیک می باشد اما گاهی به جراحی یا یک سوزن بلند یا لوله برای تخلیۀ چرک آبسه نیاز است.
پیشگیری از بروز بیماری
برای پیشگیری از ذات الریه، اقدامات زیر می تواند موثر باشد:
- واکسیناسیون. بر علیه برخی عوامل ذات الریه و آنفولانزا واکسن وجود دارد. با پزشک خود در مورد دریافت آن صحبت کنید. دستورالعمل های واکسیناسیون در طول زمان تغییر می کند، لذا حتی اگر در گذشته نسبت به واکسیناسیون ذات الریه اقدام کرده اید، مجدداً با پزشک خود مشورت نمایید.
- واکسینه شدن کودکان. پزشکان برای 2 گروه از کودکان نوع متفاوتی از واکسن ذات الریه را توصیه می کنند؛ یکی برای کودکان زیر 2 سال و دیگری کودکان بین 2 تا 5 سال که بیشتر در خطر بیماری می باشند. به علاوه کودکانی که در مراکز نگه داری از کودکان یا مهد کودک ها حضور دارند نیز باید تحت واکسیناسیون قرار گیرند. همچنین برای کودکان بالای 6 ماه انجام واکسیناسیون علیه آنفولانزا توصیه می شود.
- رعایت بهداشت. برای محافظت خود در برابر عفونت های تنفسی که گاه منجر به ذات الریه می شوند، دست ها باید مرتباً شسته و یا با محلول های الکلی ضدعفونی شوند.
- عدم استعمال دخانیات. سیگار می تواند به سد دفاعی ریه در برابر عفونت های ریوی آسیب زند.
- تقویت سیستم ایمنی. به اندازه ی کافی بخوابید، ورزش کنید و برنامه ی غذایی سالمی داشته باشید.
تشخیص بیماری ذات الریه
پزشک در ابتدا کار خود را با بررسی سابقۀ پزشکی بیمار و معاینۀ وی (از جمله گوش دادن به صدای ریه ها به کمک گوشی پزشکی برای بررسی صدای قل قل یا خش خش در ریه ها) آغاز می کند. اگر پزشک به ذات الریه مشکوک شود احتمالاً انجام آزمایش های زیر را توصیه می کند:
- آزمایش خون. به کمک آزمایش خون می توان ذات الریه و عامل آن را تشخیص داد، البته همیشه تشخیص دقیق امکان پذیر نیست.
- رادیوگرافی قفسه سینه. به کمک این روش می توان وسعت عفونت و محل آن را تشخیص داد. البته نمی توان به کمک آن عامل ایجاد کننده ی این عفونت را مشخص کرد.
- پالس اُکسی متری (سنجش اکسیژن خون). در این روش مقدار اکسیژن خون اندازه گیری می شود. ذات الریه می تواند از انتقال اکسیژن به جریان خون جلوگیری کند.
- آزمایش خلط. از نمونۀ مایعات داخل ریه یا خلط بعد از سرفه و آنالیز آن برای تشخیص علت اصلی و شدت عفونت استفاده می شود.
گاهی اگر بیمار بیشتر از 65 سال سن داشته یا دچار بیماری های زمینه ای دیگری باشد، پزشک انجام آزمایش های دیگری را توصیه می کند:
- سی تی اسکن. در صورتی که روند درمانی ذات الریه به خوبی پیش نرود، پزشک برای ارزیابی بهتر ریه انجام سی تی اسکن را تجویز می کند.
- نمونه گیری و کشت ترشحات ریوی. با وارد کردن یک سوزن در فضای بین دنده ها می توان از مایع ناحیه پلورا نمونه برداری کرد، پس از آن برای تشخیص نوع عفونت نمونه بررسی می شود.
درمان بیماری ذات الریه
درمان ذات الریه، از بین بردن عفونت و جلوگیری از عوارض آن، می باشد. معمولاً افرادی که دچار ذات الریه اکتسابی از جامعه می شوند نیازی به بستری شدن در بیمارستان نداشته و در منزل با داروهای تجویز شده درمان می شوند. علایم آن نیز طی روزها و یا هفته ها بهبود پیدا می کند ولی احساس خستگی می تواند تا ماه ها باقی بماند.
درمان های تخصصی تر بستگی به شدت ذات الریه، سن و ابتلا به بیماری های دیگر بستگی دارد، این درمان ها عبارتند از:
- آنتی بیوتیک ها. این دارو ها در درمان ذات الریۀ باکتریایی تجویز می شوند. ممکن است کمی طول بکشد تا عامل ذات الریه تشخیص داده شده تا آنتی بیوتیک مناسب آن تجویز شود. اگر وضعیت بیمار بهبود نیابد، پزشک آنتی بیوتیک دیگری را تجویز می کند.
- داروهای ضدسرفه. این دارو ها سرفه ها را کاهش داده و باعث می شوند بتوان بهتر استراحت کرد. به علت آنکه سرفه به حرکت و شل شدن مایعات در ریه کمک می کند، پس بهتر است که کاملا سرکوب نشود. داروها را صرفاً با نظر پزشک مصرف کنید.
- تسکین دهنده درد و تب. این دارو ها برای بهبود تب تجویز می شوند که از این دسته می توان به آسپیرین، ایبوپروفن و استامینوفن اشاره نمود.
بستری شدن
اگر بیمار در شرایط زیر باشد، ممکن است لازم باشد بستری شود:
- بالای 65 سال
- گیج شدن نسبت به زمان، مکان و افراد
- تغییر عملکرد کلیه ها
- فشار سیستولی زیر 90 میلی متر جیوه و یا فشار دیاستولی 60 و زیر آن
- نفس نفس زدن شدید (بیش از 30 تنفس در دقیقه)
- نیاز به کمک تنفسی
- دمای بدن کمتر از حالت عادی باشد
- ضربان قلب زیر 50 یا بالاتر 100
در موارد شدید ممکن است به بستری در بخش مراقبت های ویژه نیاز باشد.
در موارد زیر لازم است کودکان بستری شوند:
- کمتر از 2 ماه سن داشته باشند
- بی حال یا بیش از حد خواب آلود باشند.
- در تنفس مشکل داشته باشند.
- سطح اکسیژن خون آنها کاهش یافته باشد.
- بدن دچار خشکی و کم آبی شده باشد.
سبک زندگی و درمان های خانگی
این نکات می تواند به شما کمک کند تا سریعتر بهبود بیابید و خطر ایجاد عوارض بیماری را کاهش دهید:
- استراحت کافی داشته باشید. تا زمانی که درجه حرارت بدن به حالت طبیعی بازنگشته و سرفه های خلطی متوقف نشده باشد، به مدرسه یا محل کار خود برنگردید. از آنجا که ذات الریه ممکن است عود کند، بهتر است تا زمانی که کاملاً بهبود پیدا نکردید، فعالیت های روزمره خود را کاهش دهید.
- آب بدنتان را تأمین کنید. مایعات زیادی بنوشید؛ نوشیدن مایعات به ویژه آب برای شل شدن مخاط در ریه ها بسیار مناسب است.
- داروهای خود را طبق نظر پزشک مصرف کنید. داروهایی را که پزشک برای شما تجویز کرده است طبق زمان معین مصرف کنید. اگر مصرف دارو را خیلی زود متوقف کنید، ممکن است باکتری ها در ریه ها افزایش پیدا کرده و بیماری تشدید شود.
آماده شدن برای جهت ملاقات با پزشک
ممکن است به پزشکی متخصص در بیماری های عفونی یا بیماری های ریوی ارجاع داده شوید. در اینجا برخی از اطلاعات برای کمک به شما برای آمادگی برای قرار ملاقات با پزشک و آن چه از او انتظار می رود آورده شده است.
- علائم، از جمله درجه حرارت خود را ثبت کنید.
- اطلاعات کلیدی پزشکی، از جمله بستری شدن در بیمارستان و هر بیماری مزمنی را یادداشت کنید.
- اطلاعات شخصی اصلی، از جمله قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی یا سموم، یا مسافرت های اخیر را بنویسید.
- لیستی از تمام داروها، ویتامین ها و مکمل هایی که مصرف می کنید و مدت زمان مصرف آن تهیه کنید.
در صورت امکان، یکی از اعضای خانواده یا دوست خود را به همراه داشته باشید تا به شما کمک کند تا گفت و گوهای شما با پزشک را به خاطر بسپارد. سؤالاتی را که می خواهید از پزشک بپرسید بنویسید.
برخی از سوالات که می توانید از پزشک بپرسید، عبارتند از:
- علت ایجاد علائم من چیست؟
- به چه نوع آزمایش هایی نیاز دارم؟
- چه درمانی را توصیه می کنید؟
- آیا نیاز به بستری شدن در بیمارستان خواهم داشت؟
- دچار بیماری های دیگری نیز هستم. ذات الریه چگونه بر آنها تأثیر می گذارد؟
- آیا محدودیتی وجود دارد که لازم باشد آنها را رعایت کنم؟
در پرسیدن هرگونه سوال دیگری که برایتان پیش آمده است تردید نکنید.
از پزشک چه انتظاری می رود
پزشک ممکن است سوالات زیر را بپرسد:
- از چه زمانی علائم شما شروع شد؟
- آیا قبلاً ذات الریه داشته اید؟ اگر چنین است ، در کدام ریه؟
- علائم شما مداوم بوده اند یا گاه به گاه؟
- شدت آنها چقدر است؟
- چه مواردی علائم شما را بهتر یا بدتر می کند؟
- آیا اخیراً مسافرت کرده اید یا در معرض مواد شیمیایی یا مواد سمی قرار داشته اید؟
- آیا در خانه، مدرسه یا محل کار در تماس با افراد بیمار قرار گرفته اید؟
- آیا سیگار می کشید؟ یا تا حالا سیگار کشیده اید؟
- در طول هفته چقدر الکل مصرف می کنید؟
- آیا واکسن آنفولانزا یا ذات الریه زده اید؟
در این بین چه کاری می توانید انجام دهید
- سیگار نکشید و در معرض آن نباشید.
- مایعات زیادی بنوشید و به مقدار کافی استراحت کنید
