کمبود آب بدن (دهیدراسیون) وضعیتی است که در آن مایعات دفع شده از بدن، بیش از مایعات دریافتی است و تعادل حیاتی آب و الکترولیت ها به هم می خورد. این عدم تعادل، توانایی بدن برای انجام عملکردهای حیاتی را مختل می کند. در ادامه اطلاعاتی درباره علائم و علل کمبود آب بدن، عوارض و درمان آن ارائه می شود.
کمبود آب بدن (دهیدراتاسیون) چیست؟
کمبود آب بدن (دهیدراسیون) زمانی رخ می دهد که بدن شما بیش از آنچه دریافت می کند، مایعات از دست می دهد. در این حالت، بدن آب و مایعات کافی برای انجام عملکردهای طبیعی خود را ندارد. اگر مایعات از دست رفته جایگزین نشوند، شما دچار کم آبی می شوید.
هر کسی ممکن است دچار کم آبی شود، اما این وضعیت به ویژه برای کودکان خردسال و بزرگسالان مسن خطرناک تر است.
شایع ترین دلیل کم آبی در کودکان خردسال، اسهال و استفراغ شدید است. بزرگسالان مسن به طور طبیعی حجم کمتری از آب در بدن خود دارند و ممکن است دچار بیماری شده یا از داروهایی استفاده کنند که خطر کم آبی را افزایش می دهد. این یعنی حتی بیماری های جزئی مانند عفونت های ریه یا مثانه نیز می توانند در افراد مسن به کم آبی بدن منجر شوند.
همچنین، اگر در آب و هوای گرم به اندازه کافی آب ننوشید، ممکن است دچار کمبود آب بدن شوید.
نوشیدن مایعات بیشتر معمولاً می تواند کم آبی خفیف تا متوسط بدن را کاهش دهد، اما کم آبی شدید به درمان فوری پزشکی نیاز دارد.
علائم کمبود آب بدن (دهیدراتاسیون)
تشنگی همیشه یک شاخص اولیه قابل اعتماد برای نیاز بدن به آب نیست. بسیاری از افراد، به ویژه افراد مسن، تا زمانی که آب بدنشان کم نشده باشد، احساس تشنگی نمی کنند. به همین دلیل، افزایش مصرف آب در هوای گرم یا هنگام بیماری بسیار مهم است.
علائم و نشانه های کمبود آب بدن نیز ممکن است در سنین مختلف متفاوت باشد.
نوزاد یا کودک خردسال
- خشکی دهان و زبان
- هنگام گریه اشک نریزد
- به مدت سه ساعت پوشک مرطوب نداشته باشد
- چشمان و گونه های گود افتاده
- گودی و قسمت نرم در بالای جمجمه (فونتانل)
- بی حالی یا کج خلقی (تحریک پذیری)
بزرگسالان
- تشنگی شدید
- تکرر کمتر ادرار
- ادرار تیره رنگ
- خستگی
- سرگیجه
- گیجی
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد
در صورت مشاهده علائم زیر در خودتان یا یکی از نزدیکانتان، بلافاصله به پزشک خانواده خود اطلاع دهید:
- اسهال به مدت ۲۴ ساعت یا بیشتر.
- تحریک پذیری، گیجی و خواب آلودگی (لتارژی) یا فعالیت کمتر از حد معمول.
- در صورت نوشیدن مایعات، معده قدرت حفظ مایعات را نداشته و فرد بالا می آورد.
- در صورت مشاهده مدفوع خونی یا سیاه.
علل بروز کمبود آب بدن (دهیدراتاسیون)
گاهی اوقات کمبود آب بدن به دلایل ساده ای اتفاق می افتد، مانند: شما به دلیل بیماری یا مشغله آب کافی ننوشیده اید، یا هنگام مسافرت، پیاده روی یا کمپینگ دسترسی به آب آشامیدنی سالم نداشته اید.
سایر دلایل کمبود آب بدن عبارتند از:
- اسهال و استفراغ: اسهال شدید و حاد - یعنی اسهالی که به طور ناگهانی و شدید بروز می کند - می تواند در مدت زمان کوتاهی باعث از دست رفتن آب و الکترولیت شود. اگر همراه با اسهال استفراغ کنید، مایعات و مواد معدنی بیشتری از دست می دهید.
- تب: به طور کلی، هرچه تب افزایش یابد، احتمال ابتلا به دهیدراسیون افزایش می یابد. اگر علاوه بر اسهال و استفراغ تب هم داشته باشید، این عارضه تشدید می شود.
- تعریق شدید: هنگام تعریق آب از دست می رود. در صورت انجام فعالیت شدید و عدم جایگزینی مایعات از دست رفته، حتماً دچار کم آبی می شوید. هوای گرم و مرطوب نیز میزان تعریق و مایعات از دست رفته را افزایش می دهد.
- افزایش ادرار: این عامل ممکن است به دلیل دیابت تشخیص داده نشده یا کنترل نشده باشد. برخی از داروها مانند داروهای ادرارآور (دیورتیک ها) و برخی از داروهای فشار خون نیز می توانند منجر به کم آبی بدن شوند، زیرا باعث افزایش دفع آب از طریق ادرار می شوند.
عوامل خطرساز (ریسک فاکتورها)
هر کسی ممکن است دچار کم آبی شود، اما برخی افراد بیشتر در معرض خطر هستند:
-
نوزادان و کودکان خردسال: این گروه به ویژه مستعد کم آبی شدید ناشی از اسهال و استفراغ هستند. دلیلش این است که نوزادان و کودکان نسبت به بزرگسالان، سطح متابولیسم بالاتری دارند و سطح بدنشان نسبت به حجمشان بزرگ تر است؛ این باعث می شود در تب شدید یا سوختگی، مایعات بیشتری را از دست بدهند. همچنین، کودکان خردسال اغلب نمی توانند تشنگی خود را بیان کنند یا به تنهایی نوشیدنی تهیه کنند.
-
افراد مسن: با بالا رفتن سن، میزان مایعات ذخیره شده در بدن کاهش می یابد، توانایی کلیه ها برای حفظ آب کمتر می شود و حس تشنگی نیز کمتر حاد می شود. این مشکلات با وجود بیماری های مزمن مانند دیابت و زوال عقل، یا مصرف برخی داروها، تشدید می شوند. افراد مسن همچنین ممکن است مشکلات حرکتی داشته باشند که توانایی آن ها را برای دسترسی به آب و نوشیدن آن محدود می کند.
-
افراد مبتلا به بیماری های مزمن: اگر دچار بیماری هایی مانند دیابت کنترل نشده یا بیماری کلیوی باشید، خطر کم آبی بدن افزایش می یابد. حتی بیماری های جزئی مانند سرماخوردگی یا گلودرد نیز می توانند فرد را در معرض کمبود آب بدن قرار دهند، زیرا در طول بیماری، تمایل به غذا خوردن و آشامیدن کاهش می یابد. داروهایی که ادرارآور هستند نیز می توانند خطر کم آبی را بالا ببرند.
-
افرادی که بیرون از خانه کار یا ورزش می کنند: وقتی هوا گرم و مرطوب است، خطر کمبود آب بدن و گرمازدگی به شدت افزایش می یابد. در هوای مرطوب، عرق نمی تواند به سرعت تبخیر شود و بدن را خنک کند، که این وضعیت باعث بالا رفتن دمای بدن و نیاز بیشتر به مایعات می شود.
عوارض بیماری
کمبود آب بدن می تواند منجر به عوارض جدی شود، از جمله:
- گرمازدگی: اگر در حین فعالیت های بدنی شدید، به ویژه در هوای گرم، مایعات کافی مصرف نکنید، ممکن است دچار گرمازدگی شوید. شدت گرمازدگی می تواند از خفیف تا تهدیدکننده زندگی متغیر باشد.
- مشکلات ادراری و کلیوی: دوره های طولانی مدت یا مکرر کم آبی می تواند باعث عفونت های ادراری، تشکیل سنگ کلیه، و حتی نارسایی کلیه شود.
- تشنج: الکترولیت ها مانند پتاسیم و سدیم به انتقال سیگنال های الکتریکی بین سلول ها کمک می کنند. در صورت عدم تعادل این الکترولیت ها، پیام های الکتریکی طبیعی بدن ممکن است مختل شوند، که این وضعیت می تواند به انقباضات غیرارادی عضلات و گاهی اوقات از دست دادن هوشیاری منجر شود.
- شوک کم حجمی خون (شوک هیپوولمیک): این یکی از جدی ترین و گاه کشنده ترین عوارض کم آبی است. زمانی اتفاق می افتد که کاهش شدید حجم خون باعث افت فشار خون و کاهش اکسیژن رسانی به اندام های بدن می شود.
پیشگیری از دهیدراتاسیون
برای جلوگیری از کمبود آب بدن، مایعات فراوان بنوشید و از غذاهای آب دار مانند میوه ها و سبزیجات استفاده کنید. به طور کلی، اجازه دهید تشنگی راهنمای شما باشد؛ این یک شاخص خوب برای نیاز روزانه به مایعات در افراد سالم است.
در شرایط خاص زیر، باید مایعات بیشتری مصرف کنید:
- استفراغ یا اسهال: اگر شما یا فرزندتان دچار استفراغ یا اسهال هستید، به محض شروع علائم، شروع به نوشیدن مایعات بیشتر یا استفاده از محلول های آب رسانی خوراکی (ORS) کنید. منتظر نمانید تا علائم کم آبی ظاهر شوند.
- تمرین های ورزشی دشوار: بهتر است بدن خود را یک روز قبل از ورزش شدید به خوبی هیدراته کنید. تولید ادرار زیاد و شفاف نشانه خوبی از آب رسانی کافی بدن است. در طول فعالیت، به طور منظم مایعات بنوشید و پس از اتمام ورزش نیز به نوشیدن آب یا سایر مایعات ادامه دهید.
- هوای گرم یا سرد: در هوای گرم، برای کمک به کاهش دمای بدن و جایگزینی مایعات از دست رفته از طریق تعریق، باید آب بیشتری بنوشید. در هوای خشک، به ویژه در ارتفاعات، برای مقابله با از دست دادن رطوبت، ممکن است به آب بیشتری نیاز داشته باشید.
- بیماری (کسالت): بزرگسالان مسن معمولاً در طول بیماری های جزئی مانند آنفولانزا، برونشیت یا عفونت های مثانه، مستعد کم آبی هستند. اگر حال خوبی ندارید، حتماً مایعات بنوشید.
تشخیص کمبود آب بدن (دهیدراتاسیون)
پزشک شما اغلب می تواند کمبود آب بدن را براساس علائم و نشانه های جسمی تشخیص دهد. در صورت کمبود آب بدن، احتمالاً فشار خون پایین خواهد آمد، به ویژه هنگام بلند شدن از حالت خوابیده به ایستاده. همچنین، ممکن است سرعت ضربان قلب افزایش یابد و کاهش جریان خون به اندام های بدن رخ دهد.
برای تأیید تشخیص و تعیین شدت کم آبی، پزشک ممکن است به آزمایش های دیگری نیاز داشته باشد، مانند:
- آزمایش خون: نمونه های خون برای بررسی فاکتورهایی نظیر سطح الکترولیت ها (به ویژه سدیم و پتاسیم) و عملکرد کلیه ها مورد استفاده قرار می گیرند.
- آزمایش ادرار: این آزمایش ها می توانند نشان دهنده میزان کم آبی شما باشند و همچنین علائم احتمالی عفونت مثانه را بررسی کنند.
درمان کمبود آب بدن (دهیدراتاسیون)
تنها درمان مؤثر برای کمبود آب بدن، جایگزینی مایعات و الکترولیت های از دست رفته است. بهترین روش درمان به سن، شدت کم آبی و علت آن بستگی دارد.
- برای نوزادان و کودکان: در مواردی که کم آبی ناشی از اسهال، استفراغ یا تب است، از محلول آب رسانی خوراکی (ORS) بدون نسخه استفاده کنید. این محلول ها با نسبت های خاصی از آب و نمک فرموله شده اند تا مایعات و الکترولیت های بدن را جبران کنند. شروع مصرف با مقدار کم (حدود ۵ میلی لیتر یا یک قاشق چای خوری) در هر یک تا پنج دقیقه و افزایش تدریجی آن تا حد تحمل توصیه می شود. استفاده از سرنگ می تواند برای کودکان بسیار کوچک آسان تر باشد. برای کودکان بزرگ تر، می توان نوشیدنی های ورزشی رقیق شده (یک بخش نوشیدنی ورزشی با یک بخش آب) را جایگزین کرد.
- برای بزرگسالان: بیشتر بزرگسالان با کم آبی خفیف تا متوسط ناشی از اسهال، استفراغ یا تب، می توانند با نوشیدن آب بیشتر یا سایر مایعات وضعیت خود را بهبود بخشند. توجه داشته باشید که مصرف آب میوه و نوشیدنی های الکلی ممکن است اسهال را تشدید کند.
- برای ورزشکاران و فعالیت در هوای گرم: اگر در هوای گرم و مرطوب در فضای باز کار یا ورزش می کنید، بهترین گزینه آب خنک است. نوشیدنی های ورزشی حاوی الکترولیت و کربوهیدرات نیز می توانند مفید باشند.
- برای موارد شدید: کودکان و بزرگسالانی که دچار کم آبی شدید هستند، باید فوراً در بخش اورژانس بیمارستان تحت درمان قرار گیرند. در این موارد، تزریق مایعات و نمک ها به صورت داخل وریدی (IV) بسیار مؤثر است، زیرا به سرعت جذب بدن شده و روند بهبودی را تسریع می کند.
آمادگی برای ملاقات با پزشک
احتمالاً برای مشکل کم آبی، ابتدا به پزشک خود یا پزشک فرزندتان مراجعه خواهید کرد. با این حال، در برخی موارد، هنگامی که برای تعیین وقت ملاقات تماس می گیرید، پزشک ممکن است به شما توصیه کند که فوراً به دنبال مراقبت های پزشکی باشید. به عنوان مثال، اگر فرزندتان یا فرد بالغی که از او مراقبت می کنید علائم کم آبی شدید مانند بی حالی یا کاهش سطح هوشیاری را نشان می دهد، ممکن است نیاز به مراجعه فوری به بیمارستان داشته باشید.
اگر زمان کافی برای آماده شدن برای ملاقات خود دارید، در اینجا برخی اطلاعات آورده شده است تا به شما در آماده سازی و دانستن آنچه از پزشک خود انتظار دارید کمک کند.
آن چه می توانید انجام دهید
- علائمی که خود یا شخصی که از او مراقبت می کنید را تجربه می کنید، یادداشت کنید: این شامل هرگونه علامتی است، حتی آنهایی که ممکن است به نظر با علت اصلی مراجعه شما بی ارتباط باشند. اگر استفراغ یا اسهال رخ داده است، پزشک شما نیاز دارد بداند چه زمانی شروع شده و هر چند وقت یک بار اتفاق می افتد.
- اطلاعات شخصی کلیدی را یادداشت کنید: این موارد شامل سفرهای اخیر شما یا غذاهایی که اخیراً خورده اید و ممکن است باعث بیماری شده باشند. علاوه بر این، پزشک شما می خواهد بداند که آیا شما یا فردی که از او مراقبت می کنید اخیراً در معرض فردی با اسهال قرار گرفته اید یا خیر.
- لیستی از اطلاعات پزشکی اصلی را تهیه کنید: این شامل سایر بیماری هایی است که شما یا فردی که از او مراقبت می کنید برای آنها تحت درمان هستید و نام تمام داروهای مصرفی. داروهای تجویزی، بدون نسخه، و همچنین انواع ویتامین ها و مکمل ها را در لیست خود قرار دهید.
- سوالاتی که می خواهید از پزشک بپرسید را یادداشت کنید.
در خصوص کمبود آب بدن، برخی از سوالات اساسی که بهتر است از پزشک بپرسید عبارتند از:
- علت این علائم چیست؟
- چه نوع آزمایش هایی لازم است؟
- چه درمانی را پیشنهاد می کنید؟
- چه زمانی پس از درمان بهبودی حاصل می شود؟
- آیا فعالیت یا محدودیت غذایی وجود دارد؟
- آیا کاری می توانم انجام دهم تا از بروز مجدد کم آبی جلوگیری کند؟
- دچار بیماری های دیگری نیز می باشم. آیا لازم است درمان هایی را که برای آن ها استفاده کرده ام تغییر دهم؟
از پزشک چه انتظاری می رود
پزشک احتمالاً چندین سوال از شما می پرسد، مانند:
- علائم از چه زمانی شروع شده است؟ در حال انجام چه کاری بودید؟
- آیا قادر به نگهداری هر نوع غذا یا نوشیدنی هستید؟
- چند وقت اخیر ادرار کرده اید؟ آیا در هنگام دفع ادرار درد یا فوریت دارید؟
- آیا علائم یا نشانه های دیگری مانند گرفتگی شکم، تب، سردرد یا درد عضلانی نیز دارید؟ شدت این علائم و نشانه ها چقدر است؟
- آیا خون در مدفوع شما وجود داشته است؟
- آیا اخیراً غذایی خورده اید که فکر می کنید مسموم بوده است؟
- آیا کسی بعد از خوردن همان غذایی که شما خورده اید بیمار شده است؟
- آیا اخیراً با فردی که می دانید دچار اسهال شده است روبرو شده اید؟
- آیا دچار سرفه یا آبریزش بینی شده اید؟
- در حال حاضر چه داروهایی مصرف می کنید؟
- آیا اخیراً به کشور دیگری سفر کرده اید؟
- آیا می دانید وزن شما یا فرزندتان قبل از شروع علائم چقدر بوده است؟
دیدگاه خود را به اشتراک بگذارید.