یکی از شایع ترین اتفاقاتی که در فصول گرما ممکن است با آن مواجه شویم، گرمازدگی است. این عارضه در زمانی که بدن نمی تواند خود را به طور موثر خنک کند اتفاق می افتد و معمولاً با سردرد و تهوع آغاز می شود و در صورت عدم رسیدگی به موقع به نارسایی اندام های بدن منجر می شود. در ادامه اطلاعاتی درباره علائم و علل بروز گرمازدگی و نحوه تشخیص و درمان آن ارائه می شود.
گرمازدگی چیست؟
گرمازدگی به گرم شدن بیش از اندازه ی بدن گفته می شود که معمولاً ناشی از مواجهه ی طولانی مدت با دمای بالا یا فعالیت بدنی در دمای بالا است. گرمازدگی جدی ترین نوع آسیب گرمایی است و درصورتی که دمای بدن به بیش از 40 درجه ی سانتی گراد برسد، اتفاق می افتد. بدیهی است که این شرایط در ماه های تابستان بیشتر دیده می شود. در نظر داشته باشید که گرمازدگی به درمان اورژانسی نیاز دارد و اگر درمان نشود می تواند منجر به تخریب مغز، قلب، کلیه ها و ماهیچه ها شود. هرچه بیشتر درمان به تعویق بیفتد، آسیب شدیدتر می شود و خطر به جا ماندن عوارض جدی یا حتی مرگ افزایش می یابد.
علائم گرمازدگی
علائم و نشانه های گرمازدگی عبارتند از:
دمای بالای بدن. نشانه اصلی گرمازدگی، بالا بودن دمای بدن در اندازه گیری از طریق مقعد (با استفاده از دماسنج رکتال) به میزان 40 درجه سانتی گراد یا بالاتر است.
تغییر وضع روحی یا رفتاری. گیجی، پرخاشگری، اختلال گفتاری، آشفتگی، هذیان، تشنج و کما همگی از علائم تغییر وضع روحی یا رفتاری ناشی از گرمازدگی هستند.
تغییر تعریق. در گرمازدگی ناشی از هوای گرم، پوست خشک و داغ است اما در گرمازدگی ناشی از ورزش شدید، پوست ممکن است خشک و کمی مرطوب باشد.
تهوع و استفراغ. ممکن است در معده احساس ناخوشایند داشته و استفراغ داشته باشید.
گرگرفتگی پوست. وقتی دمای بدن بالا می رود، پوست به رنگ قرمز درمی آید.
تنفس سریع. تنفس سریع و کوتاه / کم عمق.
ضربان قلب بالا. ضربان قلب می تواند به مقدار قابل توجهی افزایش یابد؛ زیرا برای خنک شدن، بدن فشار زیادی به قلب وارد می کند.
سردرد. سردردی که حالت ضربانی داشته باشد.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد
اگر فکر می کنید شخصی دچار گرمازدگی شده است، فوراً به پزشک مراجعه کرده و یا با مراکز فوریت های پزشکی تماس بگیرید.
در حین انتظار برای فوریت های پزشکی، اقدامات زیر را برای خنک کردن فرد دچار گرمازدگی انجام دهید.
فرد را در سایه قرار دهید یا به داخل منزل و فضای خنک بیاورید.
لباس های اضافی را دربیاورید.
فرد را با هر وسیله ای خنک کنید: در یک وان آب خنک یا زیر دوش آب سرد قرار دهید، آب خنک را اسپری کنید، کیسه های یخ یا حوله های سرد و مرطوب را روی سر، گردن، زیر بغل و کشاله ران قرار دهید.
علل بروز گرمازدگی
گرمازدگی می تواند در نتیجه موارد زیر رخ دهد:
محیط خیلی گرم. در نوعی از گرمازدگی که گرمازدگی غیر فعالیتی (کلاسیک) نامیده می شود، بودن در محیط گرم منجر به افزایش دمای مرکزی بدن می شود. این نوع از گرمازدگی معمولا بعد از مواجهه با هوای داغ، مخصوصا برای مدت طولانی، اتفاق می افتد و اغلب در افراد مسن و یا افرادی که بیماری های مزمن دارند دیده می شود.
فعالیت شدید. گرمازدگی در اثر ورزش، با افزایش دمای بدن که در اثر فعالیت جسمانی شدید در هوای گرم است، ایجاد می شود. هر فردی که در هوای گرم ورزش یا کار کند می تواند دچار این مشکل شود، اما در افرادی که به این شرایط عادت ندارند بیشتر دیده می شود.
در هر دو نوع گرمازدگی، وضعیت فرد می تواند توسط شرایط زیر بدتر شود:
پوشیدن لباس اضافی که مانع از تبخیر آسان عرق و خنک شدن بدن می شود.
نوشیدن الکل، که می تواند بر توانایی بدن در تنظیم دما تأثیر بگذارد.
عدم نوشیدن آب کافی برای جبران مایعات از دست رفته در اثر تعریق که بدن دچار کمبود آب شده است.
عوامل خطرساز (ریسک فاکتورها)
هرکسی ممکن است دچار گرمازدگی شود، اما چندین عامل این خطر را افزایش می دهد:
سن. توانایی فرد برای مقاوت در گرمای شدید به قدرت سیستم عصبی مرکزی بستگی دارد. در سنین پایین، سیستم عصبی مرکزی کاملاً تکامل نیافته است و در بزرگسالان بالای 65 سال، سیستم عصبی مرکزی شروع به ضعیف شدن کرده است؛ همین موضوع باعث می شود بدن کمتر بتواند با تغییرات دمای بدن کنار بیاید. بدن هر دو گروه سنی معمولاً در هیدراته ماندن مشکل دارد که این موضوع خطر این عارضه را نیز افزایش می دهد.
ورزش در هوای گرم. آموزش نظامی و شرکت در ورزش ها مانند فوتبال یا دویدن در مسافت های طولانی در هوای گرم از جمله شرایطی است که می تواند منجر به گرمازدگی شود.
قرار گرفتن ناگهانی در معرض هوای گرم. اگر در معرض افزایش ناگهانی دما مانند زمان موج گرمای تابستان یا در حال مسافرت به آب و هوای گرمتر هستید، مستعد ابتلا به بیماری های ناشی از گرما هستید.
تهویه هوای نامناسب. حضور در هوای سرد باعث می شود احساس بهتری داشته باشید، اما در هوای گرم، تهویه مطبوع موثرترین راه برای خنک شدن و کاهش رطوبت است.
داروهای خاص. برخی از داروها بر روی توانایی بدن برای هیدراته ماندن و پاسخ به گرما تأثیر می گذارند. مصرف داروهای باریک كننده عروق، تنظیم كننده فشار خون با مهار كننده های بتا، ادرارآورها (مدر) و کنترل کننده علائم روانی (داروهای ضد افسردگی یا داروهای ضد روان پریشی) می توانند بدن را نسبت به گرما و کاهش آب بدن حساس تر کند.
مصرف داروهای محرک اختلال کمبود توجه / بیش فعالی (ADHD) و محرک های غیرقانونی مانند آمفتامین و کوکائین نیز فرد را در برابر گرمازدگی آسیب پذیرتر می کنند.
برخی بیماری ها. برخی بیماری های مزمن، مانند بیماری های قلبی یا ریوی، خطر گرمازدگی را افزایش می دهد. چاقی، کم تحرکی و سابقه گرمازدگی نیز می توانند در افزایش خطر این عارضه موثر باشند.
عوارض گرمازدگی
گرمازدگی، بسته به میزان درجه حرارت بدن، می تواند منجر به عوارض زیادی شود. عوارض شدید عبارتند از:
آسیب به اندام حیاتی. بدون اقدام فوری برای پایین رفتن درجه حرارت بدن، گرمازدگی می تواند باعث تورم مغز یا سایر اعضای حیاتی و حتی منجر به آسیب دائمی به بدن شود.
مرگ. بدون درمان سریع و کافی، گرمازدگی می تواند کشنده باشد.
پیشگیری از بروز گرمازدگی
گرمازدگی قابل پیش بینی و پیشگیری است. برای جلوگیری از گرمازدگی در هوای گرم این مراحل را انجام دهید:
لباس های سبک و خنک بپوشید. پوشیدن لباس اضافی یا لباسی که کاملاً چسب باشد، اجازه نمی دهد بدن به درستی خنک شود.
از خود در مقابل آفتاب سوختگی محافظت کنید. آفتاب سوختگی بر توانایی خنک شدن بدن تأثیر می گذارد، بنابراین با استفاده از کلاه لبه دار و عینک آفتابی از پوست خود در فضای باز محافظت و از کرم ضد آفتاب با حداقل SPF 15 استفاده کنید. هر دو ساعت یک بار ضدآفتاب را تجدید کنید.
مایعات زیادی بنوشید. هیدراته ماندن به بدن کمک می کند تا عرق کرده و دمای طبیعی بدن را حفظ کند.
در مصرف برخی داروها احتیاط کنید. در صورت مصرف دارویی که می تواند توانایی بدن را در هیدراته ماندن و دفع گرما تحت تأثیر قرار دهد، بیشتر مراقب گرمازدگی باشید.
هرگز کسی را در اتومبیل پارک شده، تنها نگذارید. این کار، یکی از دلایل عمده مرگ های ناشی از گرما در کودکان است. هنگامی که ماشین در زیر آفتاب پارک می شود، در 10 دقیقه دما در اتومبیل می تواند بیش از 7 درجه سانتیگراد افزایش یابد. گذاشتن شخصی در اتومبیل پارک شده در هوای گرم، حتی اگر شیشه ها پایین یا ماشین در سایه باشد نیز همچنان ایمن نمی باشد.
در گرمترین ساعت های روز به بدن خود فشار نیاورید. اگر نمی توانید از فعالیت شدید در هوای گرم جلوگیری کنید، مایعات زیادی بنوشید و مرتبا در یک مکان خنک استراحت کنید. سعی کنید ورزش یا کار بدنی را برای زمان های خنک روز مانند صبح زود یا عصر برنامه ریزی کنید.
اگر به هر دلیلی بیشتر در معرض خطر هستید محتاط باشید. اگر دارو مصرف می کنید یا مشکلی دارید که احتمال بروز عارضه های ناشی از گرما را افزایش می دهد، بیشتر مراقب گرما باشید و از آن دوری کنید، در صورت مشاهده علائم گرمازدگی سریعا اقدام کنید. در صورت شرکت در رویداد ورزشی یا فعالیت در هوای گرم، مطمئن شوید که در موارد اضطراری خدمات پزشکی در دسترس می باشد.
تشخیص گرمازدگی
تشخیص گرمازدگی آسان است، اما تست های آزمایشگاهی می تواند این تشخیص را تأیید و قطعی و سایر احتمالات علل بروز علائم را رد کرده و آسیب اندام را ارزیابی کند. این آزمایش ها شامل موارد زیر است:
اندازه گیری دمای مقعد برای بررسی دمای بدن. نتیجه بررسی دمای مقعد دقیق ترین روش برای تعیین درجه حرارت اصلی بدن است و دقیق تر از دمای دهان یا پیشانی است.
آزمایش خون. برای بررسی سدیم یا پتاسیم خون و محتوای گازهای موجود در خون و بررسی آسیب به سیستم عصبی مرکزی.
آزمایش ادرار. برای بررسی رنگ ادرار و عملکرد کلیه که به طور معمول تحت تأثیر گرمازدگی قرار می گیرد. در صورت بیماری ناشی از گرمازدگی، ادرار معمولاً تیره تر می شود.
آزمایش عملکرد عضله. برای بررسی آسیب جدی به بافت عضلانی (رابدومیولیز).
رادیوگرافی و سایر روش های تصویربرداری. برای بررسی آسیب به اعضای داخلی بدن.
درمان گرمازدگی
درمان گرمازدگی، بر خنک کردن بدن تا دمای طبیعی به منظور جلوگیری یا کاهش آسیب به مغز و اندام های حیاتی بدن متمرکز است. گاهی مراحل زیر توسط پزشک توصیه می شود:
غوطه ور کردن بدن در آب سرد. اثبات شده است که حمام آب سرد یا یخ، موثرترین روش برای کاهش سریع دمای بدن است. هرچه سریع تر این غوطه وری اتفاق بیفتد، خطر مرگ و آسیب به اندام ها کمتر می شود.
استفاده از تکنیک های سرد کردن تبخیری. اگر حمام آب سرد در دسترس نیست، ممکن است از این روش استفاده شود. درحالی که هوای گرم دراطراف وجود دارد، بدن را با آب سرد مرطوب می کنند، با تبخیر این آب سرد، پوست خنک می شود.
قرار دادن بیمار در ملحفه های خنک و یخ. روش دیگر پوشاندن بیمار در ملحفه های های خنک کننده مخصوص و قرار دادن بسته های یخ در کشاله ران، گردن، پشت و زیربغل است.
استفاده از داروهایی که از لرز و رعشه جلوگیری می کنند. اگر روش های کاهش دمای بدن باعث لرز شوند، پزشک ممکن است داروهای آرام بخش مانند داروهای بنزودیازپین (مانند دیازپام، لورازپام، کلردیازپوکساید، آلپرازولام و اکسازپام) تجویز کند. لرز، باعث افزایش دمای بدن و کاهش دهنده تأثیر درمان است.
سبک زندگی و درمان های خانگی
درمان خانگی معمولاً برای گرمازدگی های شدید کافی نمی باشد. اگر علائم یا نشانه های گرمازدگی دارید، به پزشک مراجعه کنید.
اگر علائمی از گرمازدگی مشاهده کردید، سریعاً با قرارگیری در محیط خنک از خطرناک شدن آن جلوگیری کنید. در گرمازدگی های با درجه خطر کمتر، مراحل زیر می تواند درجه حرارت بدن را کاهش دهد:
به مکان سایه دار یا خنک بروید. اگر در خانه تهویه هوا ندارید، به مکانی با تهویه مناسب، مانند مرکز خرید، سالن سینما یا کتابخانه عمومی بروید.
از پوشش های مرطوب و فن خنک کننده استفاده کنید. اگر همراه با شخصی گرمازده هستید، او را با پوشاندن ملحفه های مرطوب یا پاشیدن آب سرد خنک کنید. او را در مقابل باد کولر یا پنکه قرار دهید.
از آب خنک کمک بگیرید. اگر در فضای باز هستید و در نزدیکی پناهگاه نیستید، یک برکه یا رود خنک می تواند به کاهش درجه حرارت کمک کند.
آب بنوشید. به مقدار زیاد مایعات بنوشید. همچنین، به دلیل از بین رفتن نمک در اثر تعریق، می توانید نمک و آب را با برخی نوشیدنی های ورزشی به بدن برگردانید. اگر پزشک مصرف مایعات یا نمک را محدود کرده است، با او مشورت کنید و در صورت لزوم چیزی را جایگزین نمک کنید.
از مصرف نوشیدنی های شیرین و الکلی برای تأمین آب بدن خود خودداری کنید. این نوشیدنی ها می توانند در توانایی بدن در کنترل درجه حرارت اختلال ایجاد کنند. همچنین، نوشیدنی های خیلی سرد باعث دل درد می شود.
