بهداشت دست: عادتی ساده، با تأثیری چشمگیر بر سلامت

دست های ما، ابزار اصلی تعامل با محیط اطراف هستند، اما همین ابزار حیاتی می توانند ناخواسته به مسیر اصلی انتقال عوامل بیماری زا تبدیل شوند. اهمیت حیاتی شستشوی دست ها که امروزه بدیهی به نظر می رسد، نتیجه ی مشاهدات دقیق و شجاعانه ی پیشگامانی همچون دکتر ایگناز سمل ویس در قرن نوزدهم بود. او با اثبات اینکه شستشوی ساده دست ها می تواند به طرز چشمگیری مرگ و میر ناشی از تب نفاس (تب پس از زایمان) را کاهش دهد، جرقه ی انقلابی در بهداشت عمومی را زد. امروزه، سازمان های پیشرو جهانی در حوزه سلامت، مانند سازمان جهانی بهداشت (WHO) و مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری ها (CDC)، بهداشت دست را نه صرفاً یک توصیه، بلکه ستون اصلی پیشگیری از ابتلا و انتقال عفونت ها و حفظ سلامت عمومی تلقی می کنند. این راهنمای جامع و کاربردی، به شما نشان می دهد که چرا، چگونه و چه زمان هایی باید به این اقدام ساده اما فوق العاده مؤثر اهمیت زیادی دهید.

دست ها و دنیای میکروبی اطراف ما

دنیای اطراف ما مملو از میکروارگانیسم ها است: باکتری ها، ویروس ها، قارچ ها و انگل های میکروسکوپی. دست های ما به دلیل لمس مداوم سطوح مختلف (مانند دستگیره ها، دکمه ها، صفحه کلیدها، تلفن های همراه، پول نقد و...)، تماس با افراد دیگر و حتی لمس صورت خودمان، به سادگی به این میکروب ها آلوده می شوند. میکروب های منتقل شده به دست، می توانند از طریق تماس با چشم، بینی یا دهان وارد بدن ما شده و باعث بیماری شوند، یا به دیگران منتقل شده و زنجیره انتقال و گسترش عفونت را ادامه دهند. در واقع، دست های آلوده یکی از رایج ترین مسیرهای انتقال بیماری های عفونی، به ویژه بیماری های تنفسی و گوارشی هستند.

بهداشت دست چگونه از ما محافظت می کند؟

دو روش اصلی برای بهداشت دست وجود دارد که هر یک با سازوکاری متفاوت عمل می کنند:

قدرت آب و صابون (شستشو و زدودن فیزیکی): صابون دارای مولکول هایی است که یک انتهای آن ها به چربی و آلودگی ها می چسبد و انتهای دیگرشان به آب پیوند می خورد. در زمان مالیدن دست ها با صابون، صابون به کثیفی ها و میکروب هایی که در لایه های چربی و آلودگی پوست جای گرفته اند، متصل می گردد. سپس، آبکشی با آب جاری سبب می شود این مجموعه (صابون + آلودگی + میکروب ها) از سطح پوست جدا شده و به شکل فیزیکی شسته و زدوده شوند. صابون لزوماً میکروب ها را از بین نمی برد، بلکه با جدا ساختن آن ها از سطح پوست، زمینه را برای حذف آن ها فراهم می سازد.
توان الکل (غیرفعال سازی و کشتن شیمیایی): ضدعفونی کننده های دست با پایه الکل (که بایستی دست کم 60% الکل داشته باشند)، با تخریب ساختار پروتئین ها و غشای سلولی میکروب ها، آن ها را به سرعت غیرفعال کرده یا می کشند. این سازوکار شیمیایی، به ویژه برای بسیاری از باکتری ها و ویروس ها (مانند ویروس های سرماخوردگی، آنفولانزا و کرونا) بسیار کارآمد است.

شستشوی دست با آب و صابون: روش طلایی و استاندارد

این شیوه، بهترین و مؤثرترین راهکار برای زدودن میکروب ها به شمار می رود. همواره پس از استفاده از سرویس بهداشتی یا تماس با سطوح، از آب و صابون استفاده نمایید.

مراحل گام به گام برای شستشوی مؤثر دست ها (حدود ۴۰ تا ۶۰ ثانیه)

دست های خود را با آب جاری تمیز (ترجیحاً ولرم، نه داغ) خیس کنید. مقدار کافی صابون مایع یا جامد بردارید و تمام دست خود را به آن آغشته کنید. دست ها را به یکدیگر بمالید تا کف مناسب ایجاد شود.

روش صحیح شستن دست ها

برای حداقل 20 ثانیه، تمام سطوح دست را با دقت و حوصله مالش دهید:
- کف دست ها را به هم بمالید.
- پشت هر دست را با کف دست دیگر و لای انگشتان مخالف مالش دهید.
- انگشتان دو دست را در هم قفل کرده و پشت انگشتان را به کف دست مخالف بمالید.
- نوک انگشتان و ناخن ها را به صورت چرخشی در کف دست مخالف بمالید.
- شست هر دست را به صورت چرخشی با دست دیگر بگیرید و مالش دهید.
- مچ دست ها را نیز در صورت لزوم بشویید.
دست ها را به طور کامل و دقیق زیر آب روان تمیز آبکشی کنید تا تمام صابون پاک شود.
دست ها را با یک حوله تمیز و خشک (در اماکن عمومی، دستمال کاغذی بهترین گزینه است) خشک کنید.

استفاده از ضدعفونی کننده های الکلی: راهکار سریع در غیاب آب و صابون

این روش در شرایطی که به آب و صابون دسترسی ندارید، گزینه مناسبی است.

روش درست صحیح از ضدعفونی کننده های الکلی

روش صحیح استفاده (حدود 20 ثانیه طول می کشد تا خشک شود):

مطمئن شوید محصول مورد استفاده حداقل 60% الکل داشته باشد.
مقدار کافی از ژل یا محلول را کف یک دست بریزید (به میزانی که تمام سطوح دست را پوشش دهد).
تمام سطوح هر دو دست را به هم بمالید: کف دست ها، پشت دست ها، بین انگشتان و نوک ناخن ها.
به مالش ادامه دهید تا ضدعفونی کننده کاملاً روی پوست خشک شود. نیازی به آبکشی یا استفاده از حوله نیست.

نکات مهم: ضدعفونی کننده های الکلی روی دست های بسیار کثیف، خاکی یا چرب به درستی عمل نمی کنند. همچنین، این مواد برخی انواع خاص میکروب ها مانند اسپورها (هاگ های باکتریایی) یا انگل های گوارشی خاص را از بین نمی برند؛ در این موارد شستشو با آب و صابون ارجحیت دارد.

اهمیت خشک کردن دست ها

پس از شستشو، خشک کردن کامل دست ها به همان اندازه شستن آن ها اهمیت دارد. پوست مرطوب محیط مساعدتری برای رشد میکروب ها فراهم می سازد و همچنین انتقال میکروب ها از پوست مرطوب به سطوح دیگر آسان تر است. استفاده از دستمال کاغذی یا خشک کن های هوای گرم در مکان های عمومی بهداشتی تر است. به خاطر داشته باشید که دست ها را به آرامی و با گذاشتن حوله خشک کنید تا از آسیب به پوست جلوگیری شود.

چه زمانی شستن دست بسیار ضروری است؟

رعایت بهداشت دست در موقعیت های زیر برای شکستن زنجیره انتقال عفونت حیاتی است:

هنگام کار با غذا:

قبل، حین و پس از تهیه غذا.
قبل از خوردن غذا.

پس از استفاده از سرویس بهداشتی:

بعد از استفاده از توالت.

هنگام مراقبت از سلامت فردی:

بعد از پاک کردن بینی، سرفه یا عطسه.
قبل و بعد از تمیز کردن یا پانسمان زخم.

هنگام مراقبت از دیگران:

قبل و بعد از مراقبت از فرد بیمار (به خصوص در خانه یا محیط های درمانی).
بعد از تعویض پوشک کودک یا کمک به کودک برای استفاده از توالت.

پس از تماس با منابع آلودگی احتمالی:

بعد از لمس حیوانات، غذای آن ها یا فضولات آن ها.
بعد از دست زدن به زباله.

در محیط های عمومی:

پس از لمس سطوح پر تماس (مانند دستگیره درها، میله های اتوبوس و مترو، دکمه های آسانسور و دستگاه های خودپرداز).
پس از بازگشت به خانه.

در محیط های بهداشتی و درمانی (بر اساس پروتکل سازمان بهداشت جهانی):

قبل از تماس با بیمار.
قبل از انجام اقدامات ملزم به رعایت شرایط استریل (مثل تزریق، گذاشتن سوند).
بعد از تماس با مایعات بدن (مثل خون، ادرار، ترشحات).
بعد از تماس با بیمار.
بعد از تماس با محیط اطراف بیمار (مانند تخت، میز کنار تخت).

بهداشت دست در محیط ها و شرایط خاص

مراکز بهداشتی-درمانی: رعایت دقیق و پیوسته بهداشت دست، مهم ترین راهکار برای پیشگیری از عفونت های مرتبط با خدمات درمانی محسوب می شود. استفاده از دستکش، جایگزین شستشوی دست نیست و بهداشت دست ها، پیش و پس از پوشیدن دستکش الزامی است.

مدارس و مهدکودک ها: آموزش بهداشت دست به کودکان با روش های جذاب و فراهم نمودن امکانات (صابون، آب، دستمال کاغذی)، نقش بسزایی در کاهش شیوع بیماری های عفونی در این محیط ها دارد.

صنایع غذایی: کارگران و کارکنان شاغل در تهیه، فرآوری و توزیع مواد غذایی می بایست به شدت به بهداشت دست خود پایبند باشند تا از آلودگی مواد غذایی و بروز مسمومیت های غذایی جلوگیری به عمل آید.

مراقبت از پوست دست در کنار شستشوی مکرر آن ها

شستشو و ضدعفونی مکرر می تواند باعث خشکی، ترک خوردن یا تحریک پوست دست شود. آسیب دیدگی پوست علاوه بر ایجاد حس ناراحتی، باعث تضعیف سد محافظتی بدن در برابر ورود میکروب ها نیز می شود. برای حفظ سلامت پوست دست:

از آب ولرم به جای آب داغ استفاده کنید.
دست ها را به آرامی خشک کنید (با گذاشتن حوله، نه مالش شدید).
پس از شستشو و خشک کردن کامل، به طور منظم از کرم ها و لوسیون های مرطوب کننده استفاده کنید.
در صورت بروز خشکی شدید، قرمزی، خارش یا ترک های پوستی، با پزشک یا متخصص پوست مشورت کنید.

باورهای رایج در مقابل حقایق علمی در مورد بهداشت دست

*باور نادرست: آب داغ میکروب ها را بهتر از بین می برد.

واقعیت: آب داغ می تواند به پوست آسیب برساند و تأثیر قابل توجهی بر کشتن میکروب ها در زمان کوتاه شستشو ندارد. وظیفه اصلی را صابون (حذف فیزیکی) و مالش دست ها انجام می دهند. آب ولرم برای پوست مناسب تر است.

*باور نادرست: صابون آنتی باکتریال همیشه بهتر و ضروری است.

واقعیت: صابون معمولی برای مصارف روزانه در محیط های عمومی یا منزل کاملاً کافی و مؤثر است و به همان میزان میکروب ها را از سطح دست ها پاک می کند. استفاده بی رویه از صابون های آنتی باکتریال ممکن است در درازمدت منجر به مقاومت میکروبی نسبت به مواد شیمیایی خاصی شود (اگرچه نه آنتی بیوتیک ها).

*باور نادرست: استفاده از ضدعفونی کننده های الکلی باعث مقاومت میکروبی می شود.

واقعیت: الکل با سازوکاری متفاوت از آنتی بیوتیک ها عمل می کند و پروتئین ها را تخریب می نماید، بنابراین منجر به ایجاد مقاومت آنتی بیوتیکی در میکروب ها نمی گردد.

*باور نادرست: پوشیدن دستکش نیاز به شستن دست را از بین می برد.

واقعیت: دستکش یک لایه محافظتی است، اما می تواند پاره شود یا آلوده گردد. همچنین میکروب ها می توانند روی سطح بیرونی دستکش تجمع یابند. شستشوی دست پیش از پوشیدن دستکش (برای محافظت از بیمار / سطوح) و بلافاصله پس از درآوردن دستکش (برای زدودن میکروب هایی که ممکن است حین درآوردن دستکش یا از طریق سوراخ های ریز منتقل شده باشند) کاملاً ضروری است.

چالش ها و مسیر پیش رو

با وجود تمامی دانش و شواهد موجود، هنوز چالش هایی در ترویج بهداشت دست در سطح جهانی وجود دارد. دسترسی محدود به آب سالم و صابون در برخی مناطق محروم، نیاز به آموزش و فرهنگ سازی مستمر، و تغییر عادات دیرینه، از جمله این چالش ها به شمار می روند. با این حال، تلاش های سازمان های بین المللی و متخصصان سلامت برای بهبود زیرساخت ها، افزایش آگاهی عمومی و نهادینه کردن فرهنگ بهداشت دست در جوامع گوناگون ادامه دارد.

نتیجه گیری: اقدامی ساده با تأثیری شگرف

بهداشت دست، عملی ساده، کم هزینه و در دسترس است که می تواند تأثیری چشمگیر بر سلامت فردی و جمعی داشته باشد. با تبدیل شستشوی صحیح و به موقع دست ها به یک عادت همیشگی در زندگی روزمره، هر یک از ما می توانیم به سادگی خود و عزیزانمان را در برابر بسیاری از بیماری های عفونی محافظت کرده و نقشی فعال در ارتقاء سطح سلامت جامعه ایفا کنیم.