بیماری سلیاک، یک اختلال خودایمنی جدی است که در آن مصرف پروتئین گلوتن به روده کوچک آسیب می رساند. این واکنش باعث سوء جذب مواد مغذی و طیف وسیعی از علائم گوارشی و غیرگوارشی می شود. در ادامه اطلاعاتی درباره علائم و علل بروز بیماری سلیاک، نحوه تشخیص و درمان آن ارائه می شود.
بیماری سلیاک چیست؟
بیماری سلیاک، که گاهی آن را سلیاک اسپرو یا آنتروپاتی حساس به گلوتن نیز می نامند، یک واکنش ایمنی در برابر مصرف گلوتن است. گلوتن پروتئینی است که در غلاتی مانند گندم، جو و چاودار یافت می شود.
اگر به بیماری سلیاک مبتلا باشید، خوردن گلوتن باعث ایجاد پاسخ ایمنی در روده کوچک شما می شود. با گذشت زمان، این واکنش به پوشش روده کوچک آسیب می زند و از جذب برخی مواد مغذی (سوء جذب) جلوگیری می کند. آسیب روده اغلب باعث علائمی مانند اسهال، خستگی، کاهش وزن، نفخ و کم خونی می شود و می تواند منجر به عوارض جدی گردد. در کودکان، سوء جذب علاوه بر ایجاد علائمی که در بزرگسالان دیده می شود، می تواند بر رشد و نمو آن ها تأثیر بگذارد.
هیچ درمانی برای بیماری سلیاک وجود ندارد، اما برای اکثر افراد، پیروی از یک رژیم غذایی دقیق بدون گلوتن می تواند به مدیریت علائم و بهبود روده کمک کند.
علائم بیماری سلیاک
علائم و نشانه های بیماری سلیاک می تواند در کودکان و بزرگسالان بسیار متفاوت باشد.
علائم در بزرگسالان
علائم و نشانه های گوارشی برای بزرگسالان عبارتند از:
با این حال، بیش از نیمی از بزرگسالان مبتلا به بیماری سلیاک دارای علائم و نشانه هایی هستند که با دستگاه گوارش ارتباط مستقیم ندارند، از جمله:
- کم خونی، معمولاً ناشی از کمبود آهن
- از دست دادن تراکم استخوان (پوکی استخوان) یا نرم شدن استخوان (استئومالاسی)
- راش پوستی همراه با خارش و تاول (درماتیت هرپتی فرمیس)
- زخم های دهان
- سردرد و خستگی
- آسیب سیستم عصبی، از جمله بی حسی و گزگز در پا و دست، مشکلات احتمالی با تعادل و اختلال شناختی (مشکلات حافظه و تمرکز)
- درد مفصل
- کاهش عملکرد طحال (هایپواسپلنیسم)
علائم در کودکان
کودکان مبتلا به سلیاک بیشتر از بزرگسالان دچار مشکلات گوارشی می شوند، از جمله:
- حالت تهوع و استفراغ
- اسهال مزمن
- ورم شکم
- یبوست
- گاز
- مدفوع کم رنگ و بدبو
عدم توانایی در جذب مواد مغذی در کودکان ممکن است منجر به موارد زیر شود:
- عدم رشد نوزادان (نرسیدن به نقاط عطف رشد)
- آسیب مینای دندان
- کاهش وزن
- کم خونی
- زودرنجی
- کوتاهی قد
- تأخیر در بلوغ
- علائم عصبی، از جمله اختلال کمبود توجه/بیش فعالی (ADHD)، اختلالات یادگیری، سردرد، عدم هماهنگی عضلات و تشنج
درماتیت هرپتیفورمیس
عدم تحمل گلوتن می تواند باعث این بیماری پوستی همراه با خارش و تاول شود. راش معمولاً در آرنج، زانو، تنه، پوست سر و باسن ایجاد می شود. این وضعیت اغلب با تغییراتی در پوشش روده کوچک (مشابه بیماری سلیاک) همراه است، اما بیماری پوستی ممکن است علائم گوارشی ایجاد نکند.
پزشکان برای کنترل درماتیت هرپتی فورمیس، رژیم غذایی بدون گلوتن یا داروی خاص (داپسون) یا هر دو را تجویز می کنند.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد
- اگر بیش از دو هفته دچار اسهال یا ناراحتی گوارشی شده اید، با پزشک مشورت کنید.
- در صورت رنگ پریدگی، آشفتگی یا رشد نکردن کودک یا داشتن مدفوع بزرگ و بدبو، با پزشک کودک خود مشورت کنید.
نکته بسیار مهم: قبل از شروع رژیم غذایی بدون گلوتن حتماً با پزشک خود مشورت کنید. اگر قبل از انجام آزمایش های مربوط به بیماری سلیاک، مصرف گلوتن خود را متوقف کنید یا حتی کاهش دهید، نتایج آزمایش ها ممکن است تغییر کرده و تشخیص بیماری دشوار شود.
بیماری سلیاک می تواند در خانواده ها ارثی باشد. اگر فردی در خانواده شما مبتلا به سلیاک است، با پزشک در مورد لزوم آزمایش برای خود و سایر اعضای خانواده سؤال کنید. همچنین در مورد لزوم آزمایش با وجود عوامل خطرساز دیگر برای بیماری سلیاک، مانند دیابت نوع 1 در خانواده، مشورت کنید.
علل ابتلا به بیماری سلیاک
بیماری سلیاک یک بیماری خودایمنی پیچیده است که در آن، بدن به گلوتن واکنش نشان می دهد. در حالی که ژنتیک و مصرف گلوتن نقش اساسی دارند، علت دقیق آن هنوز کاملاً مشخص نیست. عواملی مانند عفونت های دستگاه گوارش و ترکیب باکتری های روده نیز ممکن است در ایجاد آن نقش داشته باشند. گاهی اوقات، بیماری سلیاک پس از رویدادهایی مانند جراحی، بارداری، زایمان، عفونت ویروسی یا استرس روحی شدید فعال می شود.
در افراد مبتلا به سلیاک، زمانی که سیستم ایمنی بدن به گلوتن واکنش نشان می دهد، این واکنش به ساختارهای کوچک و مو مانند (به نام پرزها) که سطح داخلی روده کوچک را پوشانده اند، آسیب می رساند. وظیفه پرزها جذب ویتامین ها، مواد معدنی و سایر مواد مغذی از غذای مصرفی است. اگر پرزها آسیب ببینند، بدن نمی تواند مواد مغذی کافی را جذب کند، حتی اگر فرد به اندازه کافی غذا بخورد.
عوامل خطرساز (ریسک فاکتورها)
احتمال ابتلا به بیماری سلیاک در افرادی که دچار بیماری ها و عوارض زیر هستند، بیشتر است:
- سابقه خانوادگی بیماری سلیاک یا درماتیت هرپتی فورمیس.
- دیابت نوع ۱.
- سندرم داون یا سندرم ترنر.
- بیماری خودایمنی تیروئید.
- کولیت میکروسکوپی (کولیت لنفوسیتی یا کلاژنی).
- بیماری آدیسون.
عوارض بیماری
بیماری سلیاک درمان نشده می تواند عوارض جدی ایجاد کند:
- سوء تغذیه: این اتفاق زمانی رخ می دهد که روده کوچک نتواند مواد مغذی کافی را جذب کند. سوء تغذیه می تواند منجر به کم خونی و کاهش وزن شود. در کودکان، سوء تغذیه می تواند باعث رشد کند و کوتاه قدی گردد.
- ضعیف شدن استخوان: سوء جذب کلسیم و ویتامین D می تواند منجر به نرم شدن استخوان در کودکان (پوکی استخوان یا راشیتیسم) و از دست دادن تراکم استخوان (پوکی استخوان) در بزرگسالان شود.
- ناباروری و سقط جنین: سوء جذب کلسیم و ویتامین D می تواند باعث مشکلات تولیدمثلی شود.
- عدم تحمل لاکتوز: آسیب به روده کوچک ممکن است باعث درد شکم و اسهال پس از خوردن یا نوشیدن لبنیات حاوی لاکتوز شود. با بهبود روده، ممکن است دوباره بتوانید لبنیات را هضم کنید.
- سرطان: افراد مبتلا به بیماری سلیاک که رژیم غذایی فاقد گلوتن را به طور دقیق رعایت نمی کنند، بیشتر در معرض خطر ابتلا به انواع خاصی از سرطان از جمله لنفوم روده و سرطان روده کوچک هستند.
- مشکلات سیستم عصبی: برخی از افراد مبتلا به بیماری سلیاک ممکن است دچار مشکلاتی مانند تشنج یا بیماری اعصاب دست و پا (نوروپاتی محیطی) شوند.
بیماری سلیاک بدون پاسخ به درمان
بدن برخی از افراد مبتلا به سلیاک به رژیم غذایی که آن را بدون گلوتن تصور می کنند، واکنش نشان نمی دهد و علائم ادامه می یابند. بیماری سلیاک بدون پاسخ، اغلب به دلیل وجود ناخواسته گلوتن در رژیم غذایی است. مراجعه به یک متخصص تغذیه می تواند کمک کند تا نحوه جلوگیری کامل از مصرف گلوتن را بیاموزید.
افرادی که به بیماری سلیاک بدون پاسخ مبتلا هستند، ممکن است دلایل دیگری برای ادامه علائم داشته باشند، از جمله:
- رشد بیش از حد باکتری در روده کوچک
- کولیت میکروسکوپی
- عملکرد ضعیف پانکراس (نارسایی پانکراس)
- سندرم روده تحریک پذیر (IBS)
- مشکل در هضم برخی قندها مانند لاکتوز (در محصولات لبنی)، ساکارز (شکر معمولی) یا فروکتوز (در عسل و میوه ها).
بیماری سلیاک مقاوم
در موارد نادر، آسیب روده ای ناشی از بیماری سلیاک به یک رژیم غذایی کاملاً سخت و بدون گلوتن نیز پاسخ نمی دهد. این نوع به عنوان بیماری سلیاک مقاوم شناخته می شود. اگر بعد از شش ماه تا یک سال رعایت دقیق رژیم بدون گلوتن، هنوز علائم و نشانه ها را تجربه می کنید، ممکن است نیاز به آزمایش های بیشتری برای یافتن توضیحات دیگر در مورد علائم خود داشته باشید.
تشخیص بیماری سلیاک
بسیاری از افراد مبتلا به بیماری سلیاک نمی دانند که به این بیماری دچار هستند. دو نوع آزمایش خون می تواند به تشخیص آن کمک کند:
- آزمایش سرولوژی: این آزمایش به دنبال آنتی بادی های خاص در خون می گردد. افزایش سطح این پروتئین های آنتی بادی نشان دهنده واکنش ایمنی بدن به گلوتن است.
- آزمایش ژنتیک آنتی ژن های لکوسیت انسانی (HLA): از این آزمایش می توان برای رد کردن بیماری سلیاک استفاده کرد. اگر فردی ژن های خاصی را که با بیماری سلیاک مرتبط هستند نداشته باشد، تقریباً می توان گفت که به این بیماری مبتلا نیست.
نکته بسیار مهم: انجام آزمایش های بیماری سلیاک قبل از شروع رژیم بدون گلوتن حیاتی است. حذف گلوتن از رژیم غذایی حتی برای مدت کوتاه می تواند نتایج آزمایش خون را تغییر داده و تشخیص را دشوار کند.
اگر نتایج این آزمایش ها نشان دهنده احتمال بیماری سلیاک باشد، پزشک احتمالاً یکی از آزمایش های زیر را تجویز می کند:
- آندوسکوپی: در این روش، پزشک یک لوله طویل و نازک همراه با دوربین کوچک (آندوسکوپ) را از طریق دهان و گلو وارد می کند (آندوسکوپی فوقانی). این دوربین به پزشک امکان می دهد تا روده کوچک را معاینه کرده و از آن نمونه برداری (بیوپسی) کند. نمونه های بافت زیر میکروسکوپ بررسی می شوند تا آسیب به پرزها (ساختارهای مو مانند روده که مسئول جذب مواد مغذی هستند) مشخص شود.
- آندوسکوپی کپسولی: این آزمایش از یک دوربین بی سیم کوچک استفاده می کند که درون کپسولی به اندازه یک کپسول ویتامین قرار دارد و فرد آن را می بلعد. با عبور کپسول از طریق دستگاه گوارش، دوربین هزاران عکس می گیرد که به یک نمایشگر منتقل می شود.
اگر پزشک مشکوک به درماتیت هرپتی فورمیس (ضایعات پوستی ناشی از حساسیت به گلوتن) باشد، ممکن است نمونه کوچکی از بافت پوست را برای بررسی زیر میکروسکوپ (بیوپسی پوست) تهیه کند.
درمان بیماری سلیاک
رژیم غذایی سخت و مادام العمر فاقد گلوتن، تنها راه مدیریت بیماری سلیاک است. علاوه بر گندم، غذاهایی که حاوی گلوتن هستند عبارتند از:
- جو
- بلغور
- دوروم (نوعی گندم)
- آرد گندم
- آرد گندم سبوس دار
- مالت
- چاودار
- آرد سمولینا
- گندم اسپلت
- تریتیکاله (چاودم)
یک متخصص تغذیه که با افراد مبتلا به بیماری سلیاک کار می کند، می تواند در تنظیم یک رژیم غذایی سالم و کاملاً بدون گلوتن کمک کند. حتی مقادیر بسیار کمی از گلوتن در رژیم غذایی نیز می تواند آسیب رسان باشد، حتی اگر علائم و نشانه های واضحی ایجاد نکند.
گلوتن می تواند در غذاها، داروها و محصولات غیرخوراکی نیز پنهان باشد، از جمله:
- نشاسته مواد غذایی اصلاح شده، مواد نگهدارنده و تثبیت کننده های غذایی
- داروهای با نسخه و بدون نسخه
- مکمل های ویتامین و مواد معدنی
- مکمل های گیاهی و غذایی
- محصولات رژ لب
- خمیر دندان و دهان شویه
- ویفرهای کرم دار
- چسب پاکت و مهر
- خمیر بازی
حذف گلوتن از رژیم غذایی به تدریج باعث کاهش التهاب روده کوچک و احساس بهتر در فرد می شود و در نهایت بهبودی را به دنبال دارد. کودکان معمولاً سریع تر از بزرگسالان به درمان پاسخ می دهند.
مکمل های ویتامین و مواد معدنی
اگر کم خونی یا کمبودهای تغذیه ای شدید همراه باشد، پزشک یا متخصص تغذیه ممکن است مصرف مکمل های زیر را تجویز کند:
- مس
- فولات (ویتامین B9)
- آهن
- ویتامین B12
- ویتامین D
- ویتامین K
- روی
ویتامین ها و مکمل ها معمولاً به صورت قرص مصرف می شوند. اگر دستگاه گوارش در جذب ویتامین ها مشکل داشته باشد، پزشک ممکن است آن ها را تزریق کند.
مراقبت های تکمیلی
پیگیری های پزشکی در فواصل منظم می تواند به اطمینان از پاسخ علائم به رژیم بدون گلوتن کمک کند. پزشک با آزمایش خون پاسخ را کنترل می کند. برای اکثر افراد مبتلا به بیماری سلیاک، رژیم غذایی بدون گلوتن به روده کوچک اجازه می دهد تا بهبود یابد. این روند برای کودکان معمولاً سه تا شش ماه طول می کشد. بهبودی کامل برای بزرگسالان ممکن است چندین سال به طول انجامد.
در صورت تداوم یا بازگشت علائم، ممکن است به آندوسکوپی همراه با نمونه برداری مجدد نیاز باشد تا وضعیت بهبودی روده مشخص شود.
داروهایی برای کنترل التهاب روده
اگر روده کوچک به شدت آسیب دیده باشد یا فرد به بیماری سلیاک مقاوم مبتلا باشد، پزشک ممکن است استروئیدها را برای کنترل التهاب تجویز کند. با بهبود روده، استروئیدها می توانند علائم و نشانه های شدید بیماری سلیاک را کاهش دهند. داروهای دیگری مانند آزاتیوپرین یا بودزوناید نیز ممکن است در موارد خاص استفاده شوند.
درمان درماتیت هرپتی فورمیس
در صورت ابتلا به این نوع راش پوستی، پزشک ممکن است دارویی مانند داپسون را که به صورت خوراکی مصرف می شود، همراه با رژیم بدون گلوتن تجویز کند.
بیماری سلیاک مقاوم
در صورت ابتلا به بیماری سلیاک مقاوم، روده کوچک حتی با رعایت دقیق رژیم غذایی نیز بهبود نمی یابد. در این شرایط، فرد احتمالاً باید در یک مرکز تخصصی ارزیابی شود. بیماری سلیاک مقاوم می تواند بسیار جدی باشد و در حال حاضر هیچ درمان اثبات شده ای برای آن وجود ندارد.
سبک زندگی و درمان های خانگی
اگر بیماری سلیاک در شما تشخیص داده شده است، باید از مصرف تمام غذاهای حاوی گلوتن خودداری کنید. از پزشک خود بخواهید شما را به یک متخصص تغذیه ارجاع دهد تا یک برنامه رژیم غذایی سالم و دقیق بدون گلوتن را دریافت کنید.
مطالعه ی برچسب ها
همواره برچسب های مواد غذایی را با دقت مطالعه کنید. از مصرف غذاهای بسته بندی شده خودداری کنید، مگر اینکه روی آن ها علامت "بدون گلوتن" (Gluten-Free) قرار داده شده باشد یا برچسب اطمینان دهد که هیچ ماده حاوی گلوتنی در آن وجود ندارد، از جمله امولسیون کننده ها و تثبیت کننده هایی که می توانند حاوی گلوتن باشند.
برخی از مواد و محصولاتی که اغلب حاوی گلوتن هستند و باید از آنها پرهیز کرد:
- آبجو و سرکه مالت
- آب نبات (برخی انواع)
- گندم (در تمام اشکال آن، از جمله آرد، سمولینا، گندم دوروم، گندم اسپلت، گندم سیاه، بلغور، تریتیکاله و ...)
- گوشت های فرآوری شده (مانند سوسیس و کالباس) یا غذاهای دریایی فرآوری شده (برخی انواع)
- برخی از برنج ها
- سس های سالاد، از جمله سس سویا (معمولاً حاوی گندم است)
- غذاهای میان وعده ای طعم دار و فصلی، مانند تورتیلا و چیپس سیب زمینی
- مرغ های سوخاری و طعم دار (که ممکن است با آرد پوشانده شده باشند)
- سوپ (برخی انواع کنسرو شده یا پودری)
جو دوسر خالص برای بیشتر افراد مبتلا به بیماری سلیاک مضر نیست، اما در حین رشد و فرآوری می تواند توسط گندم آلوده شود. از پزشک خود در مورد امکان مصرف مقادیر کمی از محصولات خالص جو دوسر (که برچسب "بدون گلوتن" دارند) سؤال کنید.
غذاهای مجاز
بسیاری از غذاهای اساسی در رژیم غذایی بدون گلوتن مجاز هستند، از جمله:
- تخم مرغ
- گوشت های تازه، ماهی و مرغ هایی که فاقد آرد و مواد طعم دهنده اضافی هستند
- میوه ها
- عدس
- بیشتر محصولات لبنی، مگر اینکه علائم را تشدید کنند (مانند عدم تحمل لاکتوز ثانویه)
- آجیل و خشکبار
- سیب زمینی
- سبزیجات
غلات و نشاسته های مجاز در رژیم غذایی فاقد گلوتن عبارتند از:
- آمارانت (Amaranth)
- گندم سیاه
- ذرت
- آرد ذرت
- آردهای بدون گلوتن (مانند آرد برنج، آرد سویا، آرد ذرت، آرد سیب زمینی، آرد لوبیا)
- تورتیلای ذرت خالص
- کینوا
راهکارهایی برای کنار آمدن با بیماری
رعایت رژیم کاملاً بدون گلوتن ممکن است دشوار و پرتنش باشد. در اینجا چند روش برای کمک به کنار آمدن و احساس کنترل بیشتر وجود دارد:
- خودتان را آموزش دهید و به خانواده و دوستان خود آموزش دهید. این کار می تواند باعث حمایت بیشتر در مقابله با بیماری شود.
- توصیه های پزشک و متخصص تغذیه خود را دنبال کنید. حذف کامل گلوتن از رژیم غذایی برای بهبود وضعیت شما بسیار مهم است.
آمادگی برای ملاقات با پزشک
ممکن است نیاز باشد به یک متخصص گوارش (گاستروانترولوژیست) مراجعه کنید. در اینجا برخی اطلاعات برای کمک به آمادگی برای قرار ملاقات آورده شده است.
آنچه می توانید انجام دهید
تا زمان ملاقات، رژیم غذایی عادی خود را ادامه دهید. قطع گلوتن قبل از انجام آزمایش های سلیاک می تواند نتایج آزمایش را تغییر داده و تشخیص را دشوار کند.
لیستی از موارد زیر تهیه کنید:
- علائم شما، شامل زمان شروع و تغییرات آن ها با گذشت زمان.
- اطلاعات مهم شخصی، از جمله استرس های عمده یا تغییرات اخیر زندگی، و همچنین ابتلای اعضای خانواده به بیماری سلیاک یا سایر بیماری های خودایمنی.
- تمام داروها، ویتامین ها یا مکمل های مصرفی، شامل دوز آن ها.
- سوال هایی که می خواهید از پزشک بپرسید.
سوال هایی که در مورد بیماری سلیاک بهتر است از پزشک خود بپرسید عبارتند از:
- علت علائم من به احتمال زیاد چیست؟
- آیا این شرایط موقتی است یا دائمی؟
- به چه آزمایش هایی نیاز دارم؟
- چه روش های درمانی می توانند کمک کننده باشند؟
- آیا باید رژیم بدون گلوتن را دنبال کنم؟
- آیا باید به متخصص تغذیه مراجعه کنم؟
در پرسیدن سوالات دیگری که برایتان پیش می آید، تردید نکنید.
از پزشک چه انتظاری می رود
پزشک نیز ممکن است تعدادی سوال از شما بپرسد:
- شدت علائم شما چقدر است؟
- آیا علائم مداوم بوده اند یا گذرا؟
- به نظر می رسد چه مواردی، علائم شما را بهبود می بخشد؟
- به نظر می رسد چه مواردی علائم شما را تشدید می کنند؟
- چه داروها و مسکن هایی را استفاده می کنید؟
- آیا تا به حال کم خونی یا پوکی استخوان برایتان تشخیص داده شده است؟
- آیا سابقه خانوادگی بیماری سلیاک یا سایر بیماری های خودایمنی را دارید؟
دیدگاه خود را به اشتراک بگذارید.