سنگ مثانه، توده‌ای از مواد معدنی سفت‌شده است که درون مثانه تشکیل می‌شود. این سنگ‌ها معمولاً در اثر تخلیه ناقص مثانه شکل می‌گیرند و گرچه کمتر از سنگ کلیه شایع‌اند، اما می‌توانند باعث درد، عفونت و مشکلات ادراری شوند. در ادامه اطلاعاتی درباره علائم و علل بروز سنگ مثانه، نحوه تشخیص و درمان آن ارائه می شود.
سنگ مثانه چیست؟
سنگ مثانه، گرچه به اندازه سنگ کلیه شایع نیست، اما یکی از انواع سنگ‌های ادراری محسوب می‌شود. شایع‌ترین دلیل تشکیل آن، تنگی و انسداد مجرای ادراری است. این سنگ‌ها اغلب از جنس اسید اوریک هستند و به راحتی با سونوگرافی توسط یک اورولوژیست مجرب قابل تشخیص‌اند.
سنگ‌های کوچک مثانه ممکن است بدون نیاز به درمان خودبه‌خود دفع شوند، اما گاهی اوقات برای دفع آن‌ها به دارو یا جراحی نیاز است. اگر سنگ‌های مثانه درمان نشوند، می‌توانند منجر به عفونت و سایر عوارض جدی شوند.
علائم سنگ مثانه
گاهی اوقات، حتی سنگ‌های بزرگ مثانه هم هیچ مشکلی ایجاد نمی‌کنند و بدون علامت هستند. اما اگر سنگی دیواره مثانه را تحریک کند یا در مسیر جریان ادرار قرار گیرد و آن را مسدود کند، می تواند علائم و نشانه‌های زیر را ایجاد کند:
- درد زیر شکم
- درد هنگام ادرار کردن
- تکرر ادرار
- مشکل در دفع ادرار یا قطع و وصل شدن جریان ادرار
- وجود خون در ادرار
- ادرار کدر یا غیرعادی تیره رنگ
علل ابتلا به سنگ مثانه
سنگ مثانه زمانی تشکیل می‌شود که ادرار به صورت کامل از مثانه تخلیه نشود. ادرار باقی‌مانده غلیظ شده و مواد معدنی موجود در آن کریستالی می‌شوند که در نهایت منجر به تشکیل سنگ می‌شود.
- عفونت‌ها: برخی از عفونت‌ها می‌توانند مستقیماً منجر به تشکیل سنگ مثانه شوند.
- بیماری‌های زمینه‌ای: گاهی اوقات یک بیماری زمینه‌ای که بر توانایی مثانه در نگه داشتن، ذخیره یا تخلیه ادرار تأثیر می‌گذارد، باعث ایجاد سنگ در مثانه می‌شود.
- وجود هر نوع ماده‌ی خارجی: هر شیء خارجی در مثانه هم می‌تواند زمینه‌ای برای تشکیل سنگ مثانه باشد.
شایع‌ترین بیماری‌هایی که باعث بروز سنگ مثانه می‌شوند، عبارتند از:
- بزرگ شدن غده‌ی پروستات (هایپرپلازی خوش‌خیم پروستات): این عارضه در مردان می‌تواند جریان ادرار را مسدود کرده و از خالی شدن کامل مثانه جلوگیری کند، که در نهایت به تشکیل سنگ مثانه منجر می‌شود.
- اعصاب آسیب‌دیده (مثانه نوروژنیک): به طور معمول، اعصاب پیام‌هایی را از مغز به عضلات مثانه منتقل می‌کنند تا آن‌ها را برای سفت شدن یا آزاد شدن (برای دفع ادرار) هدایت کنند. اگر این اعصاب بر اثر سکته مغزی، آسیب نخاعی یا سایر مشکلات سلامتی آسیب دیده باشند، ممکن است مثانه کاملاً خالی نشود.
سایر دلایل احتمالی سنگ مثانه عبارتند از:
- التهاب مثانه: التهاب مزمن مثانه، که گاهی ناشی از عفونت مجاری ادراری مکرر یا پرتودرمانی در ناحیه‌ی لگن است، می‌تواند به تشکیل سنگ مثانه منجر شود.
- دستگاه‌های پزشکی: کاتترهای مثانه (لوله‌هایی که برای کمک به تخلیه مثانه از طریق مجرای ادراری وارد مثانه می‌شوند) ممکن است باعث تشکیل سنگ مثانه شوند. همچنین، برخی از وسایل مانند وسایل پیشگیری از بارداری یا استنت‌ها (لوله های کوچک برای باز نگه داشتن مجرا) نیز ممکن است به طور تصادفی وارد مثانه شوند و کریستال‌های معدنی به سطح آن‌ها چسبیده و تبدیل به سنگ شوند.
- سنگ کلیه: سنگ‌هایی که در کلیه تشکیل می‌شوند، از نظر ترکیب و نحوه شکل‌گیری با سنگ‌های مثانه متفاوت‌اند. اما اگر سنگ‌های کوچک کلیه از طریق میزنای (لوله‌ای که ادرار را از کلیه به مثانه می‌برد) وارد مثانه شده و دفع نشوند، می‌توانند در نهایت در مثانه بزرگ تر شده و تبدیل به سنگ مثانه شوند.
عوامل خطرساز (ریسک فاکتورها)
مردان، به ویژه مردان بالای ۵۰ سال، بیشتر در معرض ابتلا به سنگ مثانه قرار دارند. بیماری‌ها و شرایطی که خطر ابتلا به سنگ مثانه را بالا می‌برد، عبارتند از:
- انسداد جریان ادرار: هر بیماری یا شرایطی که جریان ادرار را از مثانه به سمت میزراه (مجرای خروجی ادرار) مسدود کند، می‌تواند منجر به تشکیل سنگ مثانه شود. بزرگ شدن پروستات شایع‌ترین و مهم‌ترین عامل ایجاد این شرایط است.
- آسیب عصبی: مشکلاتی مانند سکته مغزی، آسیب‌های نخاعی، بیماری پارکینسون، دیابت، فتق دیسک و تعدادی از مشکلات دیگر می‌توانند به اعصاب کنترل‌کننده عملکرد مثانه آسیب برسانند.
- ترکیب آسیب عصبی و انسداد: وجود همزمان آسیب عصبی و شرایطی که باعث انسداد خروجی مثانه می‌شود، خطر تشکیل سنگ را به شدت افزایش می‌دهد.
عوارض بیماری
سنگ مثانه، حتی اگر در ابتدا هیچ علامتی نداشته باشد و از بدن خارج نشود، می‌تواند به مرور زمان مشکلاتی جدی ایجاد کند. این عوارض شامل موارد زیر هستند:
- مشکلات مزمن مثانه: اگر سنگ مثانه درمان نشود، می‌تواند به مشکلات ادراری طولانی‌مدت مانند درد مداوم یا تکرر ادرار منجر شود. همچنین، ممکن است سنگ در دهانه خروجی مثانه به مجرای ادرار (میزراه) گیر کرده و جریان ادرار را مسدود کند که این وضعیت می‌تواند بسیار دردناک و خطرناک باشد.
- عفونت‌های مکرر مجاری ادراری (UTI): وجود سنگ در مثانه می‌تواند زمینه‌ای برای رشد باکتری‌ها فراهم کند و منجر به عفونت‌های باکتریایی ادراری مکرر و عودکننده شود. این عفونت‌ها می‌توانند باعث تب، سوزش ادرار و درد شوند و در صورت عدم درمان، حتی به کلیه‌ها نیز سرایت کنند.
پیشگیری از بروز بیماری
از آنجایی که سنگ مثانه معمولاً به دلیل مشکلات زمینه‌ای خاصی ایجاد می‌شود، پیشگیری کامل از آن همیشه آسان نیست. با این حال، با رعایت توصیه‌های زیر می‌توانید تا حد زیادی خطر بروز سنگ مثانه را کاهش دهید:
- با پزشک خود صحبت کنید: اگر هرگونه علائم غیرمعمول ادراری دارید، حتماً با پزشک خود در میان بگذارید. تشخیص و درمان سریع مشکلاتی مانند بزرگ شدن پروستات یا سایر بیماری‌های دستگاه ادراری می‌تواند شانس تشکیل سنگ مثانه را به طور قابل توجهی کاهش دهد.
- آب کافی بنوشید: نوشیدن مقدار زیادی مایعات، به خصوص آب، یکی از بهترین راه‌ها برای جلوگیری از بروز سنگ مثانه است. آب به رقیق شدن مواد معدنی در مثانه کمک کرده و از کریستالی شدن آن‌ها جلوگیری می‌کند. میزان آب مورد نیاز هر فرد به عواملی مانند سن، جثه، وضعیت سلامت و سطح فعالیت بستگی دارد؛ بنابراین، حتماً از پزشک خود درباره مقدار مناسب مصرف آب سوال کنید.
تشخیص سنگ مثانه
برای تشخیص سنگ مثانه، پزشکان از روش‌های مختلفی بهره می‌برند:
- معاینه جسمی: پزشک با لمس قسمت پایینی شکم، بزرگی احتمالی مثانه را بررسی می‌کند. همچنین، برای ارزیابی اندازه پروستات، ممکن است معاینه لمسی پروستات (DRE) نیز انجام شود. در طول این معاینه، پزشک درباره علائم و نشانه‌های ادراری به دقت پرس‌وجو می‌کند.
- تست ادرار: یک نمونه ادرار برای بررسی میکروسکوپی به آزمایشگاه فرستاده می‌شود. در این آزمایش، وجود مقادیر غیرعادی خون، باکتری و مواد معدنی کریستالی بررسی می‌شود. تست ادرار همچنین می‌تواند وجود عفونت مجاری ادراری را مشخص کند؛ عفونتی که گاهی عامل اصلی تشکیل سنگ مثانه است و گاهی نیز خود سنگ مثانه باعث ایجاد آن می‌شود.
- سی‌تی اسکن (CT Scan): این روش از اشعه ایکس و کامپیوتر برای ایجاد تصاویر دقیق و سه‌بعدی از داخل بدن استفاده می‌کند. سی‌تی اسکن قادر به تشخیص کوچک‌ترین سنگ‌ها است و حساس‌ترین روش برای تشخیص انواع مختلف سنگ‌های مثانه به شمار می‌رود.
- سونوگرافی: در این روش تشخیصی، از امواج صوتی برای تهیه تصاویری از داخل بدن استفاده می‌شود. سونوگرافی یک روش غیرتهاجمی و مؤثر برای تشخیص سنگ مثانه است.
- رادیوگرافی (X-ray): گرفتن عکس رادیولوژی از کلیه، میزنای (لوله‌هایی که ادرار را از کلیه به مثانه می‌برند) و مثانه می‌تواند به پزشک در تشخیص سنگ مثانه کمک کند. با این حال، باید دانست که برخی از انواع سنگ مثانه در رادیولوژی ساده قابل تشخیص نیستند و نیاز به روش‌های تصویربرداری پیشرفته‌تر دارند.
درمان سنگ مثانه
نوشیدن مقدار زیادی آب می‌تواند به دفع طبیعی سنگ‌های کوچک‌تر مثانه کمک کند. با این حال، از آنجایی که در بسیاری از موارد، سنگ‌های مثانه به دلیل تخلیه ناقص مثانه ایجاد می‌شوند، تنها نوشیدن آب زیاد ممکن است برای خارج کردن آن‌ها کافی نباشد. در چنین شرایطی، معمولاً لازم است سنگ با روش‌های دیگر از مثانه خارج شود.
سنگ‌شکنی (لیتوتریپسی)
در این روش، بیمار ابتدا تحت بیهوشی کامل یا بی‌حسی موضعی قرار می‌گیرد. سپس، پزشک یک لوله کوچک به همراه یک دوربین در انتهای آن (سیستوسکوپ) را وارد مثانه می‌کند تا سنگ را به وضوح مشاهده کند. در مرحله بعد، با کمک لیزر، امواج فراصوت (اولتراسوند) یا دیگر ابزارهای مخصوص، سنگ به قطعات کوچک‌تری تبدیل می‌شود. پس از خرد شدن سنگ، قطعات ریزتر از مثانه خارج می‌شوند.
جراحی برای خارج کردن سنگ
در مواردی که سنگ مثانه بسیار بزرگ باشد یا به سختی بتوان آن را با روش سنگ‌شکنی خرد کرد، پزشک اقدام به جراحی باز برای خارج کردن سنگ از مثانه خواهد کرد. اگر علت اصلی تشکیل سنگ مثانه، مانند انسداد مسیر ادرار یا بزرگ شدن پروستات باشد، این مشکلات نیز همزمان با برداشتن سنگ در طی همان عمل جراحی درمان خواهند شد.
درمان‌های جایگزین
در حال حاضر، هیچ‌گونه شواهد علمی معتبری مبنی بر اثر داروها و درمان‌های گیاهی بر شکستن سنگ مثانه وجود ندارد. این سنگ‌ها معمولاً بسیار سخت هستند و شکستن آن‌ها نیازمند استفاده از لیزر، امواج فراصوت و دیگر روش‌های پزشکی برای خارج کردن سنگ است.
همیشه پیش از امتحان هرگونه درمان جایگزین جدید با پزشک خود مشورت کنید. چرا که برخی از این درمان‌ها می‌توانند منجر به بروز مشکلاتی شوند و برخی دیگر نیز ممکن است با داروهای مصرفی دیگر تداخل داشته باشند.
آمادگی برای ملاقات با پزشک
در صورت مشاهده علائم و نشانه‌های سنگ مثانه، ابتدا باید به پزشک عمومی مراجعه کرد. پزشک عمومی پس از بررسی اولیه، ممکن است بیمار را به پزشک متخصص مجاری ادراری یا اورولوژیست ارجاع دهد.
برای آماده شدن جهت ملاقات با پزشک، بهتر است لیستی از اطلاعات زیر را از قبل تهیه کنید:
علائم تجربه شده: تمام علائمی که تجربه می‌کنید، حتی آن‌هایی که به نظر می‌رسد با وضعیت شما ارتباطی ندارند، را یادداشت کنید.
اطلاعات شخصی کلیدی: شامل استرس‌های عمده اخیر یا تغییرات مهم زندگی.
تمام داروها، ویتامین‌ها و مکمل‌های مصرفی: لیستی کامل از هر آنچه مصرف می‌کنید، تهیه کنید.
علاوه بر این موارد:
از هرگونه محدودیت قبل از قرار ملاقات آگاه باشید. سوال کنید که آیا لازم است کاری از قبل انجام دهید، مانند محدود کردن رژیم غذایی یا قطع مصرف داروهای خاص.
از یکی از اعضای خانواده یا دوست خود بخواهید که شما را همراهی کند. وجود یک همراه می‌تواند مفید باشد؛ زیرا ممکن است اطلاعاتی را که شما فراموش کرده‌اید یا متوجه نشده‌اید، به خاطر بسپارد.
لیستی از سوالات خود را برای پزشک تهیه کنید. در مورد سنگ مثانه، برخی از سوالات اساسی که می‌توانید بپرسید عبارتند از:
- آیا ممکن است سنگ‌های مثانه بدون درمان از بین بروند؟
- در غیر این صورت، آیا باید آن‌ها را خارج کرد و بهترین روش چیست؟
- خطرات درمانی که پیشنهاد می‌کنید چیست؟
- اگر سنگ‌ها برداشته نشوند چه اتفاقی می‌افتد؟
- آیا دارویی وجود دارد که بتواند سنگ مثانه را از بین ببرد؟
- چگونه می‌توانم از بازگشت سنگ‌ها جلوگیری کنم؟
- من عارضه پزشکی دیگری دارم. چگونه می‌توان این شرایط را به بهترین وجه با هم مدیریت کرد؟
- آیا محدودیت‌های غذایی خاصی وجود دارد که لازم باشد آن‌ها را رعایت کنم؟
- آیا سنگ‌ها دوباره برمی‌گردند؟
- آیا مطالب چاپی یا بروشورهایی وجود دارد که بتوانم داشته باشم؟ چه وب‌سایت‌هایی را پیشنهاد می‌کنید؟
در پرسیدن سوالات دیگر که ممکن است در هنگام ملاقات برایتان پیش بیاید، تردید نکنید.
از پزشک چه انتظاری می رود
پزشک نیز برای ارزیابی وضعیت احتمالاً سوالاتی را مطرح خواهد کرد، مانند:
- چه زمانی علائم را برای اولین بار تجربه کردید؟
- آیا علائم شما مداوم بوده‌اند یا به صورت متناوب ظاهر شده‌اند؟
- شدت علائم شما چقدر است؟ (مثلاً درد چقدر شدید است؟)
- آیا تب یا لرز داشته‌اید؟
- آیا به نظر می‌رسد چیزی علائم شما را بهبود می‌بخشد؟
- آیا چیزی علائم شما را بدتر می‌کند؟
دیدگاه خود را به اشتراک بگذارید.