بیماری مالاریا | علل بروز، نشانه ها، روش تشخیص و درمان

بیماری مالاریا، تهدیدی جهانی برای سلامت انسان است که از طریق انگل های تک سلولی که توسط پشه ها منتقل می شوند، ایجاد می شود. این بیماری با علائمی شبیه آنفولانزا آغاز شده و در صورت عدم درمان، می تواند به عوارض بسیار جدی منجر شود. در ادامه اطلاعاتی درباره علائم و علل بروز مالاریا، نحوه تشخیص و درمان آن ارائه می شود.

بیماری مالاریا چیست؟

مالاریا یک بیماری انگلی است که از طریق نیش پشه های آلوده به انسان منتقل می شود. افراد مبتلا معمولاً، علائمی نظیر تب شدید و لرز را تجربه می کنند.

اگرچه مالاریا در مناطق معتدل شیوع کمتری دارد، اما همچنان در کشورهای گرمسیری و نیمه گرمسیری یک مشکل بهداشت عمومی مهم محسوب می شود. سالانه حدود 290 میلیون نفر به مالاریا مبتلا می شوند و بیش از 400,000 نفر جان خود را از دست می دهند.

بیماری مالاریا، تهدیدی جهانی برای سلامت انسان

برای کاهش میزان ابتلا به مالاریا، برنامه های بهداشتی جهانی داروهای پیشگیری کننده و پشه بندهای آغشته به حشره کش را توزیع می کنند. سازمان بهداشت جهانی همچنین استفاده از واکسن مالاریا را برای کودکان ساکن در مناطق پرخطر توصیه کرده است.

هنگام سفر به مناطق پرخطر، استفاده از لباس های محافظ، پشه بند و حشره کش می تواند از شما در برابر نیش پشه ها محافظت کند. همچنین می توانید قبل، در طول و بعد از سفر، داروهای پیشگیری کننده مصرف کنید. لازم به ذکر است که بسیاری از انگل های مالاریا در برابر داروهای رایج مقاوم شده اند.

علائم بیماری مالاریا

علائم و نشانه های مالاریا می تواند شامل موارد زیر باشد:

تب
لرز
احساس ناخوشی عمومی
سردرد
تهوع و استفراغ
اسهال
درد شکم
درد عضلانی یا مفصلی
خستگی
تنفس سریع
ضربان قلب سریع
سرفه

درد شکم از علائم و نشانه های مالاریا

برخی از افراد مبتلا به مالاریا، دوره هایی از "حملات" مالاریا را تجربه می کنند. این حملات معمولاً با احساس لرز و رعشه شروع شده، سپس تب شدید رخ می دهد و در نهایت با تعریق و بازگشت دمای بدن به حالت طبیعی خاتمه می یابد.

به طور معمول، علائم و نشانه های مالاریا طی چند هفته پس از نیش پشه آلوده ظاهر می شوند. با این حال، برخی از انواع انگل های مالاریا می توانند تا یک سال در بدن به صورت خفته باقی بمانند.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد

اگر در یک منطقه پرخطر مالاریا زندگی می کنید یا پس از سفر به چنین منطقه ای دچار تب شدید شده اید، حتماً با پزشک خود مشورت کنید. در صورت بروز علائم شدید، فوراً به دنبال مراقبت های پزشکی اورژانسی باشید.

علل ابتلا به مالاریا

مالاریا ناشی از یک انگل تک سلولی به نام پلاسمودیوم است. این انگل معمولاً از طریق نیش پشه های آنوفل به انسان منتقل می شود.

چرخه انتقال مالاریا

مالاریا زمانی گسترش می یابد که یک پشه آنوفل پس از تغذیه از خون فرد آلوده به مالاریا، به این انگل مبتلا شده و سپس همان پشه آلوده، یک فرد سالم را نیش بزند. انگل های مالاریا وارد جریان خون فرد شده و به کبد می روند. پس از طی مراحل تکامل و بلوغ در کبد، انگل ها کبد را ترک کرده و گلبول های قرمز خون را نیز آلوده می کنند.

چرخه انتقال مالاریا

پشه غیرآلوده: یک پشه آنوفل با تغذیه از خون فرد مبتلا به مالاریا، انگل های این بیماری را دریافت کرده و آلوده می شود.
انتقال انگل: اگر این پشه آلوده در آینده یک فرد سالم را نیش بزند، می تواند انگل های مالاریا را به جریان خون او منتقل کند.
در کبد: هنگامی که انگل ها وارد بدن فرد می شوند، به کبد می روند، جایی که برخی از انواع پلاسمودیوم می توانند در آنجا تکثیر شده و یا حتی تا یک سال به صورت خفته باقی بمانند.
ورود به جریان خون: پس از بلوغ و تکثیر در کبد، انگل ها وارد جریان خون شده و گلبول های قرمز خون را آلوده می کنند. در این مرحله است که فرد معمولاً علائم مالاریا را نشان می دهد. انگل ها در داخل گلبول های قرمز تکثیر شده و باعث تخریب آن ها می شوند.
انتقال به فرد بعدی: اگر یک پشه آنوفل غیرآلوده در این مرحله از چرخه، فرد بیمار را نیش بزند و خون آلوده به انگل را دریافت کند، خود آلوده شده و می تواند در نیش های بعدی، انگل را به افراد سالم دیگر منتقل کند.

راه های دیگر انتقال

از آنجا که انگل هایی که باعث مالاریا می شوند بر گلبول های قرمز خون تأثیر می گذارند، افراد می توانند از طریق قرار گرفتن در معرض خون آلوده نیز به مالاریا مبتلا شوند، از جمله راه های انتقال عبارتند از:

از مادر به جنین (انتقال مادرزادی): در دوران بارداری، انگل می تواند از طریق جفت از مادر آلوده به جنین منتقل شود.
از طریق انتقال خون: دریافت خون آلوده به انگل مالاریا می تواند باعث ابتلا به بیماری شود. به همین دلیل، خون های اهدایی در مناطق پرخطر از نظر مالاریا به دقت بررسی می شوند.
استفاده مشترک از سوزن های تزریق مواد مخدر: اگر افراد معتاد به مواد مخدر به طور مشترک از سوزن های آلوده استفاده کنند، می توانند از این طریق به مالاریا مبتلا شوند، البته این روش انتقال در مقایسه با نیش پشه بسیار نادر است.

عوامل خطرساز (ریسک فاکتورها)

بزرگ ترین عامل خطر برای ابتلا به مالاریا، زندگی یا سفر به مناطقی است که این بیماری در آن ها شایع است. این مناطق شامل نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری زیر می شوند:

مناطق جنوبی صحرای بزرگ آفریقا
جنوب و جنوب شرقی آسیا
جزایر اقیانوس آرام
آمریکای مرکزی و شمال آمریکای جنوبی

شدت خطر به کنترل محلی مالاریا، تغییرات فصلی و اقدامات احتیاطی که برای جلوگیری از نیش پشه انجام می شود، بستگی دارد.

خطرات بیماری شدیدتر

افرادی که بیشتر در معرض خطر ابتلا به نوع شدید بیماری هستند عبارتند از:

کودکان خردسال و نوزادان
افراد مسن
مسافرانی که از مناطق بدون مالاریا می آیند
زنان باردار و جنین آن ها

در بسیاری از کشورها با میزان بالای ابتلا به مالاریا، وضعیت به دلیل عدم دسترسی به اقدامات پیشگیرانه، مراقبت های پزشکی و اطلاعات، وخیم تر نیز می شود.

کاهش ایمنی

ساکنان مناطق مالاریاخیز ممکن است به اندازه کافی در معرض این بیماری قرار بگیرند تا ایمنی نسبی کسب کنند، که می تواند شدت علائم مالاریا را کاهش دهد. با این حال، این ایمنی نسبی می تواند از بین برود.

عوارض بیماری

مالاریا می تواند کشنده باشد، به ویژه زمانی که ناشی از گونه های پلاسمودیوم فالسیپاروم (Plasmodium falciparum) که در آفریقا رایج است، باشد. سازمان بهداشت جهانی تخمین می زند که حدود 94 درصد از کل مرگ و میرهای ناشی از مالاریا در آفریقا رخ می دهد که بیشتر در کودکان زیر 5 سال است.

مرگ و میر ناشی از مالاریا معمولاً به یک یا چند عارضه جدی مرتبط است، از جمله:

مالاریای مغزی: اگر سلول های خونی پر از انگل، عروق خونی کوچک منتهی به مغز را مسدود کنند (مالاریای مغزی)، ممکن است تورم یا آسیب مغزی رخ دهد. مالاریای مغزی می تواند باعث تشنج و کما شود.
مشکلات تنفسی: تجمع مایع در ریه ها (ادم ریوی) می تواند تنفس را دشوار کند.
نارسایی اندام ها: مالاریا می تواند به کلیه ها یا کبد آسیب رسانده یا باعث پارگی طحال شود. هر یک از این شرایط می تواند تهدید کننده زندگی باشد.
کم خونی: مالاریا ممکن است منجر به کمبود گلبول های قرمز خون برای تامین اکسیژن کافی به بافت های بدن شود (کم خونی).
قند خون پایین: اشکال شدید مالاریا می توانند باعث افت قند خون (هایپوگلیسمی) شوند، همانطور که کویینین (Quinine) - داروی رایج مورد استفاده برای مبارزه با مالاریا - نیز ممکن است باعث کاهش قند خون شود. قند خون بسیار پایین می تواند منجر به کما یا مرگ شود.

مالاریا ممکن است عود کند

برخی از انواع انگل مالاریا، که معمولاً باعث اشکال خفیف تر بیماری می شوند (مانند پلاسمودیوم ویواکس و پلاسمودیوم اواله)، می توانند سال ها در کبد به صورت خفته باقی مانده و پس از بهبودی باعث عود بیماری شوند.

پیشگیری از ابتلا به بیماری

اگر در منطقه ای با شیوع مالاریا زندگی می کنید یا به آن سفر می کنید، برای جلوگیری از نیش پشه اقدامات لازم را انجام دهید. پشه ها بین غروب و سحر فعال تر هستند. برای محافظت از خود در برابر نیش پشه، باید اقدامات زیر انجام شود:

پیشگیری از ابتلا به بیماری مالاریا

پوشاندن پوست: شلوار و پیراهن آستین بلند بپوشید. پیراهن خود را داخل شلوار و پاچه های شلوار را داخل جوراب فرو کنید.
استفاده از دافع حشرات روی پوست: از یک دافع حشرات تأیید شده از سازمان حفاظت از محیط زیست (EPA) بر روی هر قسمت از پوست که در معرض دید است، استفاده کنید. این شامل محصولات دافعی است که حاوی DEET، پیکاریدین، IR3535، روغن اکالیپتوس لیمویی، پارا-منتان-3،8-دیول (PMD) یا 2-آندکانون هستند. از اسپری کردن مستقیم روی صورت خودداری کنید. از محصولات حاوی روغن اکالیپتوس لیمویی (OLE) یا پارا-منتان-3،8-دیول (PMD) برای کودکان زیر 3 سال استفاده نکنید.
استفاده از دافع حشرات روی لباس: اسپری های حاوی پرمترین برای استفاده روی لباس ایمن هستند. لباس ها، پشه بندها و سایر وسایل کمپینگ را طبق دستورالعمل محصول با پرمترین اسپری کنید. پرمترین را مستقیماً روی پوست استفاده نکنید.
خوابیدن زیر پشه بند: پشه بندها، به ویژه آن هایی که با حشره کش هایی مانند پرمترین آغشته شده اند، به جلوگیری از نیش پشه در هنگام خواب کمک می کنند.

داروهای پیشگیری کننده

اگر قصد سفر به مکانی با شیوع مالاریا را دارید، چند ماه قبل از سفر با پزشک خود در مورد مصرف داروهای پیشگیری کننده پیش، در طول و بعد از سفر مشورت کنید.

به طور کلی، داروهایی که برای پیشگیری از مالاریا مصرف می شوند، همان داروهایی هستند که برای درمان این بیماری استفاده می شوند، اما در دوزهای پایین تر. نوع دارویی که تجویز می شود به محل و مدت سفر و وضعیت سلامت بستگی دارد. برخی از داروهای پیشگیری کننده عبارتند از:

آتوواکون-پروگوانیل
داکسی سایکلین
مفلوکویین
پریماکویین
کلروکویین

واکسن

سازمان بهداشت جهانی واکسیناسیون مالاریا را برای کودکانی که در کشورهایی با تعداد بالای موارد مالاریا زندگی می کنند، توصیه کرده است. دیده شده است که این واکسن در کاهش موارد مالاریا و بروز بیماری شدید مؤثر است.

محققان همچنان در حال مطالعه روی واکسن های مالاریا برای جلوگیری از عفونت بوده و امید است که واکسن های جدیدتر و مؤثرتری به زودی در دسترس قرار گیرند.

تشخیص مالاریا

برای تشخیص مالاریا، پزشک احتمالاً سابقه پزشکی و سفرهای اخیر شما را بررسی کرده، معاینه جسمی انجام داده و انجام آزمایش خون تجویز می کند.

آزمایش خون می تواند موارد زیر را نشان دهد:

وجود انگل در خون: برای تأیید ابتلا به مالاریا.
کدام نوع انگل مالاریا باعث ایجاد علائم شده است.
آیا عفونت ناشی از انگلی است که در برابر داروها مقاوم است.
عوارض جانبی جدی ناشی از این بیماری

نتیجه برخی از آزمایش های خون ممکن است چندین روز طول بکشد، در حالی که نتیجه برخی دیگر در کمتر از 15 دقیقه مشخص می شود (مانند تست تشخیص سریع آنتی ژن - RDT). بسته به علائم، پزشک ممکن است انجام آزمایش های تشخیصی بیشتری را برای ارزیابی تجویز کند.

درمان مالاریا

درمان مالاریا با داروهای تجویزی برای از بین بردن انگل صورت می گیرد. انتخاب نوع داروها و مدت زمان درمان بسته به موارد زیر متفاوت خواهد بود:

نوع انگل مالاریا
شدت علائم
سن
باردار بودن
ابتلا به سایر بیماری ها

داروها

رایج ترین داروهای ضد مالاریا عبارتند از:

کلروکویین فسفات: کلروکویین درمان ارجح برای هر انگلی است که به این دارو حساس باشد. اما در بسیاری از نقاط جهان، انگل ها در برابر کلروکویین مقاوم هستند و این دارو دیگر یک درمان مؤثر نیست.
درمان های ترکیبی مبتنی بر آرتمیسینین: درمان ترکیبی مبتنی بر آرتمیسینین (ACT) ترکیبی از دو یا چند دارو است که به روش های مختلف بر ضد انگل مالاریا عمل می کنند. این ها معمولاً درمان مناسب برای مالاریای مقاوم به کلروکویین است، از جمله این داروها می توان به موارد زیر اشاره نمود:
- آرتیمتر-لومفانترین
- آرتسونات-آمودیاکویین
- آرتسونات-مفلوکویین
- آرتسونات-پیروناریدین
سایر داروهای رایج ضد مالاریا عبارتند از:
- آتوواکون-پروگوانیل
- کویینین سولفات و داکسی سایکلین
- پریماکویین فسفات (به ویژه برای از بین بردن مراحل خفته انگل در کبد در عفونت های ناشی از پلاسمودیوم ویواکس و اواله)
- آرتسونات (به صورت تزریقی برای مالاریای شدید)
- آرتیمتر (به صورت تزریقی برای مالاریای شدید، معمولاً همراه با لومفانترین به صورت خوراکی پس از بهبود اولیه)
- پیریمتامین-سولفادوکسین (در برخی مناطق هنوز استفاده می شود اما مقاومت نسبت به آن رو به افزایش است)

آمادگی برای ملاقات با پزشک

در صورتی که احتمال می دهید به مالاریا مبتلا شده اید یا در معرض آن قرار گرفته اید، نخستین اقدام، مراجعه به پزشک عمومی خواهد بود. با این وجود، در برخی موارد، ممکن است هنگام تعیین وقت ویزیت، به یک متخصص بیماری های عفونی ارجاع شوید. اگر علائم شدیدی را تجربه می کنید (به ویژه در حین یا پس از بازگشت از منطقه ای که مالاریا در آن شایع است) فوراً به دنبال مراقبت های پزشکی اورژانسی باشید.