اندومتریوزیس، عارضه دردناک و رایجی بین خانم های جوان است که طی آن سلول های مشابه پوشش داخلی رحم در خارج از آن و در حفره لگنی رشد کرده و می توانند عوارض مختلفی را ایجاد کنند. در ادامه اطلاعاتی درباره علائم و علل بروز اندومتریوزیس، نحوه تشخیص و درمان آن ارائه می شود.
نگاه کلی
اندومتریوز، عارضه دردناکی است که طی آن سلول هایی شبیه به پوشش داخلی رحم (اندومتریوم-آندومتر) در خارج از رحم به وجود آمده و ممکن است تا تخمدان ها، لوله ی فالوپ و پوشش داخلی لگن را درگیر کند. به ندرت پیش می آید که بافت آندومتر رحم تا سایر اندام های ناحیه ی لگنی نیز پیشروی کند.
در اندومتریوز، بافت مشابه رحم، ضخیم و شکننده بوده و در هر چرخه ی قاعدگی ریزش می کند، اما به علت آن که هیچ راهی به خارج ندارد در همان جا باقی مانده و محبوس می شود. وقتی این مشکل تخمدان ها را درگیر کند، کیست هایی به نام آندومتریوما به وجود می آیند که می تواند باعث تحریک بافت های مجاور شده و منجر به بروز اسکار و زخم و چسبندگی (اتصالات فیبروزی چسبناک) بافت های لگن و بقیه ی اندام ها شود.
آندومتریوز می تواند باعث درد شدید به خصوص در دوره ی قاعدگی شود، همچنین می تواند مشکلات باروری نیز ایجاد کند که خوشبختانه درمان های مؤثری برای آن وجود دارد.
علائم
علائم اولیه آندومتریوز درد ناحیه ی لگن در حین قاعدگی است. اگرچه در دوره ی قاعدگی درد و گرفتگی وجود دارد اما افراد مبتلا به آندومتریوز، این درد را بیشتر از حد معمول توصیف می کنند. درد ممکن است در طول زمان شدیدتر شود.
علائم متداول این بیماری می تواند موارد زیر باشد:
- قاعدگی دردناک (دیس منوره). درد ناحیه ی لگن و گرفتگی عضلات آن، می تواند از قبل شروع شود و در طول دوره ی قاعدگی ادامه یابد. ممکن است درد در ناحیه ی کمر و شکم نیز احساس شود.
- درد در هنگام رابطه جنسی. درد در زمان و یا بعد از مقاربت می تواند از علائم این بیماری باشد.
- درد هنگام دفع مدفوع و ادرار. معمولاً این علامت بیشتر در دوره ی قاعدگی بروز می کنند.
- خونریزی شدید. ممکن است در زمان قاعدگی و یا در بین دو دوره ی قاعدگی خونریزی شدیدی ایجاد شود.
- ناباروری. گاهی در درمان های ناباروری، اولین عارضه ای که تشخیص داده می شود اندومتریوز می باشد.
- سایر علائم. ممکن است در هنگام ابتلا به این بیماری، به خصوص در دوره ی قاعدگی، خستگی، اسهال، یبوست، نفخ و یا حالت تهوع تجربه شود.
شدت درد لزوماً نشان دهنده شدت عارضه نمی باشد. احتمال ابتلا به اندومتریوز خفیف با درد زیاد یا اندومتریوز پیشرفته با درد کم یا حتی بدون درد وجود دارد.
درد ناشی از این مشکل ممکن است با بیماری های عفونی ناحیه ی لگنی، کیست تخمدان و یا حتی با سندرم روده ی تحریک پذیر (IBS) که باعث بروز دوره های اسهال، یبوست و گرفتگی شکم می شود، اشتباه گرفته شود. سندرم روده ی تحریک پذیر ممکن است به همراه آندومتریوز بروز کند که تشخیص را دشوار می سازد.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد
در صورت بروز علائمی که می توانند به دلیل اندومتریوز ایجاد شده باشند، باید به پزشک مراجعه نمود.
کنترل و مدیریت اندومتریوز می تواند دشوار باشد. تشخیص زود هنگام این بیماری، همکاری با یک تیم پزشکی که شامل چند متخصص می باشد و کسب اطلاعات کافی از بیماری خود می توان آن را کنترل کرد.
علل بیماری
اگرچه علت اصلی بروز این بیماری مشخص نشده است ولی عوامل زیر می تواند باعث این مشکل شود:
- بازگشت خون قاعدگی به لگن. در این شرایط، خون قاعدگی حاوی سلول های آندومتر، به جای آن که از بدن خارج شود، به لوله ی فالوپ و حفره ی لگنی بازمی گردد. این سلول ها به دیوارۀ لگن و سطوح اندام این ناحیه متصل شده و رشد می کنند، و در هر دوره ی قاعدگی و ضخیم شده و ریزش می کنند.
- تغییر سلول های صفاق (پری توئن). متخصصان، هورمون ها و فاکتورهای ایمنی در بدن را عامل تغییر و تبدیل سلول های پوشاننده ناحیه ی درون شکم به سلول های مشابه رحم می دانند.
- تغییر سلول های جنینی. هورمون هایی مانند استروژن، در اوایل مرحله رشد سلول های جنینی می توانند باعث ایجاد سلول های مشابه رحم شوند.
- چسبیدن به اسکار جراحی. بعد از عمل جراحی، مانند برداشتن رحم (هیسترکتومی) و یا سزارین، ممکن است سلول های آندومتر رحم به ناحیه برش جراحی بچسبند.
- جا به جایی سلول های آندومتر رحم. گاهی عروق خونی و یا مایع لنفاوی بدن، سلول های آندومتر رحم را با خود به جای دیگری می برند.
- اختلال سیستم ایمنی. اختلال در این سیستم می تواند منجر به ناتوانی آن در شناسایی و از بین بردن سلول های آندومتر که در خارج از رحم رشد کرده است، بشود.
عوامل خطرساز (ریسک فاکتورها)
عواملی که می توانند احتمال بروز اندومتریوز را افزایش دهند عبارتند از:
- هرگز باردار نشدن
- قاعدگی در سنین پایین
- یائسگی در سنین بالا
- چرخه کوتاه قاعدگی، مثلا فاصله ی کمتر از 27 روز
- خونریزی شدید قاعدگی که همچنان بعد از 7 روز ادامه دارد.
- زیاد بودن سطح استروژن در بدن
- شاخص توده ی بدنی کم (BMI پایین)
- ابتلای یکی از خویشاوندان مانند مادر، خواهر و یا خاله به اندومتریوز
- بیماری های دیگر که مانع خونریزی عادی در دوره ی قاعدگی شود.
- اختلالات سیستم تناسلی-تولید مثلی
- معمولاً چندین سال بعد از اولین دوره ی قاعدگی آندومتریوز بروز می یابد و علائم آن نیز به طور موقت با بارداری بهبود یافته و حتی پس از یائسگی از بین میرود (مگر آن که در این دوره استروژن مصرف شود).
عوارض بیماری
ناباروری
ناباروری یکی از عوارض اصلی این بیماری است به طوری که %50-30 از افراد مبتلا نمی توانند باردار شوند.
برای بارداری، تخمک باید از تخمدان آزاد شده، از لوله ی فالوپ مجاور عبور و با اسپرم لقاح پیدا کرده و درنهایت به دیواره ی رحم متصل شده و رشد کند. اندومتریوز می تواند باعث انسداد لوله شده و مانع از لقاح اسپرم و تخمک شود، به علاوه این عارضه می تواند به اسپرم و تخمک آسیب برساند.
با این وجود، همچنان افراد مبتلا به اندومتریوز خفیف تا متوسط باردار می شوند. پزشکان به افراد مبتلا توصیه می کنند تا زودتر باردار شوند؛ چرا که این عارضه به مراتب در طول زمان شدید خواهد شد.
سرطان
احتمال سرطان تخمدان در افراد مبتلا به آندومتریوز بیش از بقیۀ افراد می باشد. برخی مطالعات نشان می دهد که اندومتریوز می تواند خطر سرطان تخمدان را کمی افزایش دهد. احتمال بروز آدنوکارسینوم (سرطان بدخیم) ناشی از اندومتریوز، به شدت نادر می باشد، اما محتمل است.
تشخیص
برای تشخیص این مشکل و سایر عارضه هایی که باعث درد در ناحیه ی لگن می شوند، پزشک علائم بیمار، زمان و محل درد را ارزیابی می کند.
تست های تشخیص آندومتریوز عبارتند از:
- معاینه لگن. در این معاینه، برای تشخیص موارد غیر عادی مثل کیست اندام های تناسلی یا زخم پشت رحم، پزشک با دست نواحی درون لگن را لمس می کند. در اغلب موارد مناطق کوچک آندومتریوز قابل تشخیص نمی باشند مگر آن که باعث ایجاد کیست شده باشند.
- سونوگرافی. در سونوگرافی، از امواج صوتی با فرکانس بالا برای تصویربرداری از درون بدن استفاده می شود. برای دریافت تصاویر حاصل از امواج ارسال شده، از وسیله ای به نام مبدل استفاده می شود که یا بر روی شکم و یا داخل واژن (سونوگرافی ترانس واژینال) قرار داده می شود. ممکن است برای تشخیص بهتر، هر دو روش انجام شود. در سونوگرافی امکان تشخیص آندومتریوز وجود ندارد ولی می تواند کیست های ناشی از آن را نشان دهد (اندومتریوما).
- ام آر آی. در ام آر آی، از امواج رادیویی و میدان مغناطیسی برای ایجاد تصاویر دقیقی از اندام ها و بافت های درون بدن استفاده می شود. این روش می تواند به جراح، اطلاعات دقیقی از محل و اندازه بافت اندومتر ارائه دهد.
- لاپاراسکوپی. در برخی موارد، پزشک بیمار را برای بررسی عارضه از داخل به جراح ارجاع می دهد. در حین بیهوشی، پزشک برای مشاهده ی علائم اندومتریوزیس در خارج رحم، شکافی در کنار ناف ایجاد کرده و لاپاراسکوپ را وارد ناحیه ی مورد نظر می کند. به کمک لاپاراسکوپی می توان از محل، گستردگی و اندازه بافت ها اطلاع پیدا کرد. ممکن است جراح از بافت نمونه برداری کند؛ در اغلب موارد با برنامه ریزی مناسب درمانی، می توان اندومتریوزیس را در زمان لاپاراسکوپی درمان کرد و در نتیجه تنها به یک عمل جراحی نیاز می باشد.
درمان
معمولاً درمان آندومتریوز به کمک دارو یا جراحی می باشد. انتخاب شیوه ی درمان، به شدت علائم و تمایل به بارداری بستگی دارد. معمولاً پزشک در ابتدا درمان های غیر تهاجمی را در پیش می گیرد، اگر درمان اولیه به نتیجه مطلوب نرسید، جراحی انتخاب بعدی خواهد بود.
مُسَکِن ها
معمولاً پزشک برای کاهش درد و انقباضات شکمی در زمان قاعدگی، ایبوبروفن و یا ناپروکسن سدیم تجویز می کند. به علاوه اگر تمایلی به بارداری نمی باشد، علاوه بر مسکّن، هورمون درمانی نیز تجویز می شود.
هورمون درمانی
مکمل های هورمونی می توانند در کاهش و از بین بردن درد ناشی از اندومتریوز مؤثر باشند. افزایش و کاهش هورمون ها در دورۀ قاعدگی باعث ضخیم شدن بافت های رحمی، ریزش و خونریزی آن ها می شود. داروهای هورمونی می توانند سرعت رشد بافت آندومتر رحم را کاهش داده و از رشد بافت جدید رحمی جلوگیری می کند.
هورمون تراپی درمان قطعی آندومتریوز نمی باشد و معمولاً علائم بعد از دوره درمانی باز می گردند.
درمان های هورمونی اندومتریوز عبارتند از:
- هورمون های ضد بارداری. قرص های پیشگیری از بارداری، چسب ضدبارداری و حلقه واژنی، به کنترل هورمون های مسئول ساخته شدن ماهانه بافت اندومتر، کمک می کنند. استفاده از این داروها و وسایل، باعث کوتاه شدن دوره عادت ماهیانه و خونریزی کمتر می شود. این قرص ها می توانند درد ناشی از این عارضه را کم کرده یا کاملا از بین ببرند.
- آگونیست و آنتاگونیست هورمون های آزاد کننده ی گنادوتروپین. این داروها از ساخته شدن هورمون های محرک تخمدان جلوگیری کرده، سطح استروژن را کاهش داده و در نهایت از عادت ماهیانه جلوگیری می کنند و در نتیجه در نهایت باعث تحلیل بافت اندومتر می شود. از آن جا که این داروها منجر به نوعی یائسگی می شوند، مصرف مقدار کمی استروژن و پروژستین در کنار این هورمون ها باعث کاهش عوارض جانبی آن (مانند گرگرفتگی، خشکی واژن و پوکی استخوان) می شود. پس از اتمام دوره مصرف این دارو، عادت ماهیانه و قدرت بارداری به حالت عادی خود باز می گردد.
- پروژستین درمانی. انواع درمان ها با پروژستین، از جمله کاشت آی یو دی (IUD)، کاشت کپسول ضدبارداری (نکسپلانون)، تزریق داروی ضد بارداری یا قرص پروژستین می باشد که می تواند از عادت ماهیانه و رشد بافت اندومتر جلوگیری کرده و در نتیجه علائم آن را تسکین دهد.
- بازدارنده های آروماتاز. این داروها می تواند مقدار استروژن را در بدن کاهش دهند. معمولاً پزشک این دارو را به همراه پروژستین و یا در ترکیب با هورمون های ضد بارداری تجویز می کند.
جراحی
در موارد ابتلا به اندومتریوزیس و تمایل به بارداری، جراحی برای از بین بردن این عارضه و در عین حال حفظ رحم و تخمدان ها، می تواند موفقیت آمیز باشد. درد شدید ناشی از اندومتریوز نیز می تواند فرد را کاندید جراحی کند، هرچند ممکن است بعد از مدتی دوباره اندومتریوز و درد ناشی از آن بازگردد.
جراحی معمولاً به کمک لاپاراسکوپی و یا جراحی های سنتی (اگر عارضه گسترش یافته باشد) انجام می شود. حتی در موارد شدید نیز، اندومتریوزیس به کمک جراحی های لاپاراسکوپیک قابل درمان می باشند.
درجراحی لاپاراسکوپیک، جراح، لاپاراسکوپ را وارد شکافی که در کنار ناف ایجاد کرده است می کند تا بافت اندومتر را بردارد.
درمان باروری
اندومتریوز می تواند باعث مشکلات بارداری شود؛ در این حالت بهتر است به یک متخصص زنان و زایمان مراجعه نمود. درمان باروری می تواند از تحریک تخمدان ها برای تخمک سازی تا لقاح آزمایشگاهی تخمک ها متفاوت باشد. انتخاب هرکدام از این درمان ها به وضعیت بیمار بستگی دارد.
برداشت رحم و تخمدان ها
زمانی از جراحی برداشت رحم (هیسترکتومی) و تخمدان ها (افورکتومی) به عنوان مؤثرترین درمان اندومتریوز یاد می شد. امروزه متخصصان کمتر از این روش ها استفاده کرده و تنها بر روی برداشت بافت اندومتر تمرکز دارند.
برداشتن تخمدان ها، باعث یائسگی می شود. کاهش هورمون های ترشح شده از تخمدان می تواند درد ناشی از اندومتریوز را بهبود بخشد، اما در برخی مواردبافت اندومتر باقی مانده بعد از عمل، منجر به بروز علائم می شوند. بائسگی زود هنگام می تواند احتمال بیماری های قلبی-عروقی و برخی مشکلات متابولیکی را افزایش دهد.
برداشتن رحم (هیسترکتومی) می تواند علائم ناشی از آندومتریوز مانند خونریزی و درد شدید در دوره ی قاعدگی را در افرادی که نمی خواهند باردار شوند، درمان کند. حتی اگر تخمدان باقی بماند و رحم برداشته شود اثر طولانی مدتی بر روی سلامتی -به خصوص اگر پیش از 35 سالگی انجام شود- می گذارد.
سبک زندگی و درمان های خانگی
می توان اقدامات تسکینی زیر را انجام داد:
- حمام آب داغ و یا کیسه آب گرم. می تواند باعث آرام و شل شدن ماهیچه های ناحیه ی لگن شده و گرفتگی و درد را کاهش دهد.
- داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی مانند ایبوبروفن و ناپروکسن سدیم می تواند به کاهش درد قاعدگی کمک کند.
درمان های جایگزین
برخی مطالعات از اثربخشی طب سوزنی در تسکین اندومتریوز حکایت دارند.
آمادگی برای قرار ملاقات با پزشک
معمولاً در ابتدا به پزشک یا متخصص زنان مراجعه می شود.
از آن جا که مدت ملاقات کوتاه می باشد، بهترین راه برای استفاده از زمان، آمادگی از پیش می باشد.
آن چه می توانید انجام دهید
- فهرستی از علائم خود تهیه کنید، حتی آن دسته که به نظر ربطی به بیماری ندارد.
- فهرستی از داروها، گیاهان دارویی، ویتامین ها و مکمل هایی که مصرف می کنید و مقدار آن ها تهیه کنید.
- با یکی از دوستان و یا یکی از اعضای خانواده خود به پزشک مراجعه کنید. داشتن همراه می تواند به شما در یادآوری مطالب کمک کند.
- با خود یک دفترچه یادداشت همراه داشته باشید. می توانید به این شیوه اطلاعات مهم را یادداشت کنید.
- فهرستی از سوالاتی که می خواهید از پزشک بپرسید.
سوالات مربوط به این بیماری می تواند شامل موارد زیر باشد:
- چگونه آندومتریوز تشخیص داده می شود؟
- چه دارویی برای من مفید است ؟ آیا این دارو ها می توانند علائم من را بهبود ببخشند؟
- عوارض جانبی مصرف این دارو ها چیست؟
- در چه شرایطی جراحی را توصیه می کنید؟
- آیا لازم هست قبل از جراحی دارو مصرف کنم؟
- آیا آندومتریوز می تواند بر روی توانایی من در باردار شدن اثر بگذارند؟
- آیا درمان این مشکل می تواند باروری من را بهبود ببخشد؟
مطمئن شوید که تمامی اطلاعات را به درستی متوجه شده اید و در پرسیدن هر سوال دیگری که برایتان پیش آمده است تردید نکنید.
از پزشک چه انتظاری می رود
پزشک ممکن است سوالاتی از شما بپرسد:
- از چه زمانی این علائم آغاز شده اند؟
- چند وقت هست که این علائم شروع شده اند؟
- شدت علائم چگونه است؟
- آیا علائم با چرخه ی قاعدگی مرتبط می باشد؟
- آیا عاملی باعث بهبودی علائم می شود؟
- آیا عاملی باعث تشدید علائم می شود؟
